Ш. Шоабдураҳмонов, М. Асқарова, А. ҲОжиев, И. Расулов, X. Дониёров

§. Даражшшг бир-бирнга қиёсан оликадиг.аи (белгила- вадигаи) уч турц бор: 1) одлии (нормал) да,р„ажа, 2) орттирма даража, 3) озаптирма даража: яхиш одднн даража,, жуда ях- ши — орттирма даража, яхишроқ — озайтирма даража.

Э с л а тма. Сифатларнинг даражаси оддий даражага нисбатак белгя- лана-ди. Бир предметнинг белгиси иккинчи бир предметнинг белгисяга қиё- сан олищгам мумкия. Бунда биршнжг белгиси ортиқ, бириники кам: бўлади: темир ёғочдан оғир, у сепдаи кучли каби. Лекин бундай ифодаланиш дара^ жанинг махсус тури бўла олмайди. Чунки. буларда би.р предмет белгисй бошқа предмет белгисига нисбатан олинади. Даража категорияси эса белги- нинг оддий даражага муносабатини кўрсатади. Юқорпдагн кабй қиёелашда эса сифат оддий даража, орттирма да.ража ёки озайтирма да:ража формаси- да бўд» оладй: ундан ширин —■ ундан жуда ширт—ундан 'ширтрщ.

87. 
    §. Оддий даражада белгининг ортиқ-камликка '(кучли- кучсйзликка) муносабати ифодаланмайди ва бунда сифатлар да- ража ифодаловчи воситаларга (формал кўрсаткичларга) эга бўлмайди: яхши, қаттиқ, семиз, кеиг, баланд, тўғри, юмшоқ каби. ,
    
88. 
    §. Оттирма даражада белгйнинг нормал ҳолатдан ор- тиқлиги, кучдилиги ифодаланади. Узбек тилнда белгининг ор- тиқ даражасини билдирувчи махсус аффикс (оттирма дара- жанинг морфологик кўрсаткичи) йўқ, Бу маъио бир неча усул билан ифодаланади.
    

1. 
   Фонетик усул. Бу усулнинг ўзи бир неча кўриниш- га эга: 1) сифатнинг бош бўғини ёки бош қисмини олиб сифат олдидан қўллаш билан белгининг ортиқлиги ифодаланади: яп- япалоқ, дум-думалоқ каби. Бунда бош бўғин охири п, м каби тавуш орттириб тадаффуз этилиши ёки умуман ўзакдаги би- рор товуш п, м бнлан ўзгартириб талаффуз этилиши, ҳатто па элементи орттириб талаффуз э.тилиши мумкин: сап-сариқ, қип-қизил, ям-яишл, кўм-кўк, оппоқ, соппа-соғ каби. Белги даражасининг бу усул билан кучайтирилиши саноқли сўзларда учрайди, масалан, меҳрибон., мулойим, шўх сўзлари билдирган белгининг ортиқлигини бу усул билан нфодалаб бўлмайди;
   

2. 
   белгшшнг ортиқ (кучли) даражаси унлини кучли ёки чў- зиб талаффуз этиш, шунннгдек, ундошни қаватлаб талаффуз этиш йўли билаи ҳам ифодаланади: узун (кўча), баланд (уй), юмшоқ (нон) каби. Унли кучли талаффуз этилганда ёки ун- дош қа,ватл.антирилганда, урғу олдинги бўғиига кўчирилиши ҳ:ш мумкин: нӧрдон, чирӧйли, аччиқ, тёккис кабн. Қип-қ.изил, сма-сариқ, юм-юмалоқ кабиларда ҳам бош қисмдаги унли куч- № талаффуз этилади.
   

2. 
   Лексик усул. Белгининг ортиқ (кучли^ даражаси махсус сўзлар ёрдамида ифодаланади: жуда яхши, жуда гўзал, жуда ширин, гоятда қурқинчли, шщаятдм баланд, беҳад хур- стй кабн.
   

Белгининг ортмқ д-зражйси аналитик' фпгмпда ҳям ве|:Х@да- лакади.. Бу форма' икки ком.понби^!гли бўлиб, бнрпнчн комно- нентини чиқиш кслишиги' формасида қўллаш орқали ҳосил қи- линади: узундан узоқ, шириндап ишрин, цўполдан щўпол қаби.

82. 
    §. Озаитирма даража белгииинт нормал даражадаи куч- сизлигини бплдиради. Ьу маъно икки усул билан ифодала.нади:
    

1. 
   Лексмк усул. Бунда даражанинг кучсизлиги мах- сус сўзлар ёрдамида ҳосил қилинади: сал дуруст, йир оз яхиш,. хаёл ошщ каби.
   

2. 
   Морфологик у с у л. Бунда даражанинг кучсизлиги -рӧқ аффикси ёрдамида ифодаланади. -роқ аффикси ёрдамида ясалувчи форма ҳамма вақт белгининг нормал ҳолатдан куч- сиз (паст) даражасини билдиради: оқроқ, кўкроқ, щчлирӧц, ба- ландроқ, текисроқ каби: Каттароқ ўғил болалар томга
   

варрак, кичикроцлари лайлакни кўтариб чиққан эдилар (Ш. Саъдулла.)
-роқ аффиксли форманинг белгининг нормал ҳолатдан куч- сиз (паст) даражасини ифодалаши бу аффикс белги билдирув- чи бошқа сўзларга ёки равишдошларга қўшилганда ҳам аниқ кўринади: Қийимидан йигит кўпроц студентга ўхшар зди, (А. Қ.) Кексайганимда зора эркинлик кўрсам озрщ. (Шукрул* ло.) Борис Александрович, қулупшай қиёмини яхша кўрар- дингиз,... — Мунаввар мураббо идишни суршброц қўйди. (С. Ан.)
Белгининг нормал ҳолатдаи паст даражасшш ифодалашй сабабли шундай маънони биддирувчи мустақил лексик воси- талар (сал, хиел, бир оз каби) ёқи морфологик воситалар (-иш, -(и)мтир каби) бўлгани ҳолда сифатга -роқ аффиксй ҳам қўшилиши мумкин: Шу десангиз, сал ёругрщда келмощ учун тополмадая вақт. (Ҳ. Шарипов.) Қўшмаматхон ҳали ўт* тиз бешларга бормаган, ўрта бўйли, қўй кўз, саргишроқ ип~ гичка юзли, қора қош йигит. (Ж. Ш.)
Икки предметнинг белгиси ўзаро қиёсланганда, -роқ аффикс- ли сифат билдирган белти даражаси бошқа предметнипг белги даражасидан кучлироқ (ортиқроқ) бўладй: Ҳаво кечагидан бугун совуқроқ. Карим Салимдан новчароқ. Уписига қарагак- да буниси чиройлироқ каби. Лекин бундай ҳолларда ҳам -роқ аффикси даражанинг кучлилигини (ортйқлигини) ифодалама&.- ди. Бу маъно қиёснинг ўзндан келиб чиқади, -роқ аффикси эеа шунда ҳай даражанинг нормал ҳслатдан кучсизлигини бш- диради, яъни белгинииг даражаси -роқ аффикси қўлланмаган формада кучли (ортнқ) бўлади. Киёслант; бугун совуқроқ — бугун совуқ, ундан кучлироқ — ундан кучли, унга қараганда баландроқ — унга қараганда баланд ва б.
Юқоридагилардан маълум бўладики, даража маъносини ифо- даловчи махсус грамматик кўрсаткичга эга бўлган форма фа- қат битта. У ҳам бўлса, -роқ аффикси ёрдамидая салувчи озай- тирма даража фӧрмасидир.

Эслатма. Ранг-тус билдирувчи айрим сифатларда қўлланувчи -иш, (-и)мтир аффикслари белгининг кучсиз даражасини билдирмайдн, балки белги- нинг сифат билдирган ранг-тусга мойиллигини, шунга яқинлигини кўрсатади: оқиш, кўгмш, кўкимтир каби. Қора қизил, оқ сариқ кабиларда ҳам худда шундай маъно ифодаланади: қора қизил—қорага якин (қорага мойил) қязил, оқ сариқ—оқка яқин (оқ рангга мойил) сариқ.

93. 
    §. Сифатларнинг жуфт формаси асосан антонимлардан ҳосил бўлади ва умумлаштириш маъносини билдиради: яхши- ёмон (гап), катта-кичик (болалар) каби.
    
94. 
    §. Сифатларпинг такрорий формаси предметнинг бирдаи ортиқлигини, миқдорий кўплигини билдиради. Бунда белгини алоҳида таъкидлаш, кучайтириш ҳам бўлади. Сифат аниқлаб келган от ҳам, шу ма'ънога мос ҳолда, асосан кўплик форма- сида қўлланади: Турли шаҳар ва қишлоқлардан келганлик- лари турлича кийим ва шеваларидан билиниб турган ёш-ёш йигит-қизлар конференц залнинг ич-сиртини тўлдириб юборган эди. (77. Қ.)
    

Сифатларнинг отлашуви

93. 
    §. Сифатлар гапда от ўрнида (от каби) қўлланиши мум- кии. Лекин бунда сифат бутунлай отга айланмайди. Бундай вазифада қўлланиш маълум контекстдагина, нутқ процесси- дагина бўлади. Сифатлар отлашганда отга хос кўплик, эгалик қўшимчаларини қабул қилади ва гапда отга хос барча синтак- тик фуикцияларни (эга, тўлдирувчи қаби) бажара олади: Емоннинг яхшиси бўлгунча, яхшининг ёмони бўл. (Мақол.) Яхши топиб гапирар, ёмон қопиб гапирар. (Мақол.) Қозонга яқин юрсанг қораси юқар, ёмонга яқин юрсанг балоси юқар. (Мақол.) Мош ранг духоба дўппили тўққиз-ўн яишр бола болаларнинг энг каттаси эди. (0.) Ешни меҳнат, қарини овқат асрайди. (Мақол.)
    

сон

93. 
    §. Сон предметларнинг мавҳу?л саноғини, тартибини бил- дириши билан бошқа сўз туркумларидан ажралиб туради. Са- наладиган предмет номпни англатувчи от билан қўлланмаган (беш, ўн, белидан икки каби) сонлар матемагик сон маъносини ифодалаб, мавҳум маъноли бўлади ва фақат сонларнинг но- мини апглатади. Сонлар саналадиган предметлар номини анг- латувчи сўзлар билан қўлланганда эса сон туркумини таш- кил қилади.
    

Сон ҳам сифат ва равиш каби белги тасаввурини билдира- ди ва шу жиҳатдан ўша туркумларга яқин туради. Сифат пред- метнинг белгисини, равиш белгининг (ҳаракатнинг) белгисини билдиради, сон эса. предметнинг миқдори, саноғи ва тартибига кўра белгисини ифодалайди.
Саиоқ сон предметиинг миқдор жиҳатидан белгисини кўр- сатади. Бундай вақтда, дейди Н. 1\. Дмитриев, у аниқланади-



ган предмет билан синтактик алоқага кириб (аииқловчи ва- зифасида келиб) сифатга яқинлашади.
Сонлар отлар билан бирга қўлланиб, бир неча иредметлар- нинг йигиндисини, аниқ миқдорини билдиради. Шу жиҳатдан сонлар предметларнинг ноаниқ миҳдорини ифодаловчи кўп, оз, бир оз каби сўзлардан фарқланади. Сонлар ҳам предмет- ларнинг аниқ миқдорини (ўнта китоб) ёки ноаниқ миқдорини (беилтача одам) ифодалайди. Бу ҳолларда ҳам сонларни ёзув- да рақамлар билан ифодалаш мумкин. Бир оз, кўп, анча каби предметларнинг ноаниқ миқдорини билдирувчи сўзлар эса ра- . қамлар билан ифодаланмайди. Шунинг учун ҳам улар сон ҳисобланмайди.
Сонлар ўзига хос морфологик ва синтактик хусусиятлари билан ҳам бошқа сўз туркумларидан ажралиб туради.

1. 
   Сонларда ўзига хос формал кўрсаткичга эга бўлган қу- йидаги категориялар мавжуд:
   

• 
  Саноқ сонларга -(и)нчи аффиксииинг қўшилишидан предметларнинг тартибига, сирасига кўра муносабатини кўр- сатувчи категория ҳосил қилииади: биринчи, ўн беишнчи.
  
• 
  Саноқ сонларга -ов, -ала аффиксларининг қўшилишидан предметларнинг группасини, тўдасини кўрсатувчи категория ҳосил қилинади: иккови, учаласи.
  
• 
  Саноқ сонларга -та + ча, -лаб аффйксларининг қўшили- шидан предметларнинг тахминий ҳисобини кўрсатувчи катего- рия ҳосил қилинади: ўнтача, юзлаб, минглаб.
  
• 
  Саноқ сонларга -та + дан аффиксининг қўшилишидан предметларнинг тақсимини кўрсатувчи категория ҳосил қили- нади: иккитадан, бештадан ва ҳоказо.
  

2. 
   Соилариинг эюуфт, метр, дона каби ҳисоб сўзлари (нуме- ративлар) билан бирга қўлланиши уларнинг бошқа сўз тур- кумларидан ажратиб турувчи ўзига хос белгиларидан бири- дир.
   
3. 
   Сўз ўзгартувчи қўшимчалар соннинг ҳамма турларига ҳам отлардаги функцияси каби қўшила бермайди. (Бу ҳақда соннииг ҳар бир тури ҳақида маълумот берилганда м>ахсус тўхтаб ўтилади.)
   
4. 
   Сонлар деярли сўз ясовчи аффиксларни қабул қилмайди. Бошқа сўз туркумларидан сон ясалмайди. Сондан эса турли сўз туркумларига оид сўзлар ясалиши мумкин: уч-лик, икки- ’ лан-моқ. Баъзи сонлар ҳеч қандай аффиксларсиз ҳам от ва- зифасида ишлатилиши — отлашиши мумкин: қирқ, етти, йигир- ма (аза маросимлари номлари) ва бошқалар.
   

Сонларнинг синтактик хусусиятлари қуйидагича:

1. 
   Сонлар одатда отлар билан қўлланиб, уларнинг аниқлов- чиси бўлиб келади. Бу уларнинг асосий синтактик хусусиятла- ридан биридир.
   
2. 
   Сонлар ҳеч қачон ўзича белги ифодаловчи сўзларпп тобо қилиб келмайди — аниқловчи олмайди.
   

3. 
   Сонлар от олдида аниқловчи вазифасида келганда кў- пинча лсейинги ҳоким .бўлакка нисбатан от билан бирикмали бўлак ҳосил ;қилган ҳолатда муносабатга киришади: Учта одам келмади гапини аниқловчисиз — одам келмади ҳолида ҳўллаб бўлмайди. Бундай ҳолатлар.да от олдидаги сон — аш-щловчи бирга қўлланиши ша,рт.
   
4. 
   Баъзан сон ва сифат бирга отнинг агощловчиси вазифа- сида келиши мумкин. Бундай вақтда ўзбех адабий тили нор- масига кўра кўиинча олдии сон — аииқлоьчи, кенин сифат—- аниқловчи келади: иккита баланд уй, бешта илғор теримчи циз- лар, ўнта қора пахта гулли пиёла.
   
5. 
   Сонлар гапда кўпинча аииҳловчи, кесим, эга, тўлдирувчи вазифасида келади. Масалан: Бир четда гулзор оралаб игскита чиройли қиз еул териб юрибди. (0.) Бу хотиннинг жони битти эмас, минг битта. (А. 'Қ.) Ҳозир уйида шунақа аптиқа 'бодринг- дан тўрттаси бор. (С. Аҳм.) Нималар ўйлаётгани шкаласига ҳам аён. (Ас. М.) Бири бирига ўртоқ. (Ғ. Ғ.)
   

Сонларнинг юқорида қайд қилинган грамматак хусусиятла- ри уларнинг турлари ичида ўзига хос хусусиятлар касб этади. Бу хусусиятлар сонларнинг кам ёки кўп миҳдор билдирувчи кўринишларига, уларнинг тузилиш турларига кўра яна турли хусусиитларга эга бўлади. Шуиинг учун бу масалалар ҳақида тегишли бўлимларда тўлароқ маълумот берилади.