Sh. Sh. Shodmonov, U. V. G'Ofurov iqtisodiyot nazariyasi o'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan Toshkent «iqtisod-moliya»

O'zbekistonda 1995-2003-yillarda davlat korxonalarini xususiylashtirishning asosiy ko'rsatkichlari Ko'rsatkiehlar	1995	1996	1997	1998	1999	2000	2001	2002
2003
Xususiylashtirilgan korxonalar soni, birlik	8537	1915	1231	451	448	374	1449	1912	1519
Xususiylashtirish na­tijasida tashkil etil­gan nodavlat mulki­dagi korxonalar soni	8537	1915	899	266	373	372	1238	1800	1452
Aksiyadorlik jamiyatlari	1026	1257	456	110	141	152	227	223	75
Xususiy korxonalar	6036	420	260	103	156	103	827	1252	981
Boshqa shakldagi korxonalar	1475	238	183	53	76	117	184	325	396
Xususiylashtirishdan tushgan mablag', mlrd. so'm	2,4	5,3	4,4	8,9	9,1	14,3	23,2	43,6	56,1

O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi ma'lumotlari.

Jadvaldan ko'rinadiki, tahlil qilinayotgan davr mobaynida 17836 ta davlat obyekti xususiylashtirilib, ular asosida 16852 ta nodavlat mulkidagi korxonalar tashkil etilgan. Jumladan, ushbu korxonalarning 3667 tasi (21,8%) aksiyadorlik jamiyatlari, 10138 tasi (60,2%) xususiy kor­xonalar, 3047 tasi (18,1%) boshqa shakldagi korxonalardan iborat. Bu davrda xususiylashtirishdan tushgan mablag'lar hajmi 167,3 mlrd. so'mni tashkil etgan.

O'zbekistonda davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jara- yonlarining hozirgi — beshinchi bosqichi O'zbekiston Respublikasi Prezi- dentining 2003-yil 24-yanvardagi «0'zbekiston iqtisodiyotida xususiy sektorning uluslii va ahamiyatini tubdan oshirish chora-tadbirlari to'g'risida»gi Farmoni bilan bog'liq. Mazkur farmon asosida iqtisodiy nochor korxonalarni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonini jadallashtiiish, shuningdek, mazkur korxonalarni moderai- zatsiyalash va barqaror rivojlantirish uchun to'g'ridan-to'g'ri investitsiya- larni jalb etish maqsadida xususiylashtirilgan obyektlarga narx belgilash- ning samarali mexanizmi joriy etildi. Xususan, xususiylashtirilgan kor­xonalar davlat aktivlarining boshlang'ich narxlarini sekin-asta pasay- tirib borish hamda davlat, iqtisodiy nochor korxonalarni va past likvidli obyektlarni nol darajadagi xarid qiymati bo'yicha tanlov asosida in- vestitsiya majburiyatlarini qabul qilish sharti bilan investorlarga sotish tartiblari tasdiqlandi¹.
Mamlakatimizda hozirda ham xususiylashtirish jarayonlari bosqich- ma-bosqich davom ettirilmoqda. Ma'lumotlarning ko'rsatishicha, 2004- 2008-yillar davomida 3904 ta davlat obyekti xususiylashtirilib, buning natijasida tushgan mablag'larning jami hajmi 471,1 mlrd. so'mni tashkil etgan (3.7-jadval).

3.7-jadval O'zbekistonda 2004-2008-yillarda davlat obyektlarining xususiylashtirilishi Yillar	Xususiylashtirilgan obyektlar soni	Xususiylashtirishdan tushgan pul niablag'lari, mlrd. so'm
2004	1228	78,4
2005	980	80.5
2006	673	70,5
2007	631	111.1
2008	392	130,6

O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi ma'lumotlari.

Respublikada xususiylashtirishning manzilli yo'naltirilganligi uning navbatdagi xususiyatidir. Bu aholining barcha qatlamlariga mazkur jara- yonda aniqroq va natijaliroq qatnashishi imkonini beradi. Xususiylash­tirishning manzilli yo'naltirilganligi uy-joylarning o'z egalariga imti- yozh yoki bepul berilishida, aholining ko'proq muhtoj va zaif qatlam- larini qo'llab-quvvatlashning turli xil dasturlari budjet mablagiari hisobiga qoplanishida, qishloq aholisi o'z yordamchi xo'jaligi uchun chek yer- lar olishi kabilarda ifodalanadi.

O'zbekistonda xususiylashtirishning to'lovliligi uning navbatdagi muhim xususiyatidir. Pulni to'lash orqah davlat tasarrufidagi korxona va obyektlarni xususiylashtirishda mulkni bepul taqsimlash bilan bogiiq salbiy holatlar bartaraf etilishi bilan birga qator muammolarni hal qi­lish imkoniyati yaratiladi. Bulardan asosiysi avvalo tadbirkorlikni, xusu­siylashtirilgan korxonalarni davlat tomonidan qo'llab-quwatlashning moliyaviy manbalari paydo bo'ladi, bozor infratuzilmasini barpo etish uchun resurslar vujudga keladi va aholini ijtimoiy muhofazalash das- turini ro'yobga chiqarish uchun mablag'lar jamlanadi. Davlat mol- mulkini yangi mulkdorlarga sotish yo'li orqali ularni mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirilishi bilan birga xususiylashtirishdan ohnadi- gan mablag'lar shu korxonaning o'zini qo'llab-quwatlashga, yangi raqobatlashuvchi korxonalar barpo etishga ham sarflanadi.
Navbatdagi muhim xususiyat — respublikada mulkni davlat tasarru­fidan chiqarish chog'ida aholi uchun kuchli ijtimoiy kafolatlar yaratil- di va ta'minlandi. Ijtimoiy kafolatlar bir butun imtiyozlar tizimi orqali yaratildi. Bular xususiylashtirilayotgan korxona mehnat jamoasiga ak- siyalarni imtiyozli shartlar bilan sotish, yangi mulkdorga eskirgan asosiy fondlar hamda ijtimoiy infratuzilma obyektlarini bepul topshirish, dav­lat korxonalarining mol-mulki. fermalar, bog'lar va shu kabilarni im- tiyozli shartlar asosida xususiylashtirish hamda soliq toiashda ayrim imtiyozlar berish kabilardir.
Respublikada davlat mulkini xususiylashtirishning o'ziga xos boshqa jihatlari Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan bayon qilingan iqti­sodiy islohotlarni amalga oshirishning asosiy qoidalaridan kehb chiqadi. Bular quyidagilar:

1. 
   davlat mulkini xususiylashtirish respublikada amalga oshirilayot- gan islohotlarning ichki mantiqiga bo'ysundiriladi va ularning asosini tashkil qiladi;
   
2. 
   mulkni xususiylashtirish jarayoni davlat tomonidan boshqariladi;
   

d) xususiylashtirishni huquqiy-me'yoriy jihatdan ta'minlashda qo-
nunlaiga rioya etiladi.
Shuningdek, Prezidentimiz o'zining 2007-yil yakunlariga bag'ishlan­gan ma'ruzasida o'tgan yilda davlat mulkini davlat tasarrufidan chiqa­rish va xususiylashtirish sohasidagi yondashuvlar tubdan qayta ko'rib chiqilgani, korxonalar kapitalida davlat ishtirokini keskin kamaytirish bo'yicha qarorlar qabul qilinganini alohida ta'kidlab o'tdi. Ayni vaqtda davlat mulkini baholash va keyinchalik xususiy mulk sifatida sotishni tartibga soladigan me'yoriy bazani erkinlashtirish yuzasidan ishlar olib borilayotgani, davlat mulkini investitsiya kiritish va boshqa majburiyat- larasosida sotish uchun xorijiy va mamlakatimiz investorlari bilan tuzil- gan shartnomalarning umumiy qiymati 3-4 barobar ko'payib, 310 million dollar hamda 57 milliard so'mni tashkil etgani, jami tushumlar- ning 65 foizdan ortig'i xususiylashtirilayotgan korxonalarni moder- nizatsiya qilish va texnik qayta jihozlashga yo'naltirilganligi qayd etildi.
«Davlat obyektlarini xususiylashtirishda biz uchun eng asosiy tamoyil, - deb ta'kidladi Prezidentimiz, — bu ishning ko'zini biladigan, omil- kor mulkdorlarni jalb etish, korxonalarni haqiqiy egasiga, xususiylash­tirilgan zavod yoki fabrikani modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash, jahon bozorida raqobatga bardoshli mahsulot ishlab chiqa- rishni tashkil etishga qodir bo'lgan mohir menejerlarga topshirish kerak.
...Shunday natijaga erishishimiz kerakki, bizning pirovard maqsadi- miz amalga oshsin — barcha korxonalarni o'z ishi uchun qayg'uradigan haqiqiy mulkdorlar, haqiqiy mulk egalari boshqarsin»'.
Respublikamizda xususiylashtirish bo'yicha qo'yilgan vazifa davlat sektori bozor sharoitida ham sezilarli rol o'ynashini inkor qilmaydi. Chunki iqtisodiyotning davlat korxonalari saqlanib qolishi kerak bo'lgan sohalari ham mavjud. Bunday korxonalar uchun ularning bozor sharoit- lariga tarkiban moslashuviga imkon beradigan xo'jalik yuritish mexanizmi- ni ishlab cliiqish talab qilinadi.
Prezidentimizning «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O'zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo'llari va choralari» nomlj asarlarida ta'kidlanishicha, mahalliy organlar va tarmoq tuzilmalari rahbarlari tomonidan sifatsiz mahsulotni ishlab chiqarish, eskirgan texnika va tex- nologiya asosida zarar ko'rib ishlayotgan korxonalarni saqlab qolish uchun urinishlariga mutlaqo yo'l qo'yib bo'lmaydi. Bunday korxonalar soni bugungi kunda 200 tadan oshib, ularning aksariyati engil va oziq- ovqat sanoati sohasida saqlanib qolmoqda. Holbuki, bu sohalarda tez o'zgaruvchan bozor talabi texnika va texnologiyani uzog'i bilan 5-7 yilda, rivojlangan mamlakatlarda esa bundan ham qisqa muddatlarda o'zgartirishni talab etadi. Bunday vaziyatni mazkur korxonalarni bank- rot deb e'lon qilish yo'li bilan tubdan o'zgartirish darkor¹. Bu borada O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 18-noyabrdagi PF- 4053 sonli «Iqtisodiyot real sektori korxonalarining moliyaviy barqaror- ligini yanada oshirish chora-tadbirlari to'g'risida»gi farmonida ko'zda tutilgan iqtisodiy nochor korxonalarni moliyaviy sog'lomlashtirish, modemizatsiyalash, texnik va texnologik jihatdan yangilash jarayoniga tijorat banklarining mablag'larini kengroq jalb qilishni yo'lga qo'yish tadbirlari muhim hisoblanadi.
Farmonda Respublika Komissiyasining qarori asosida bankrot kor­xonalarni tijorat banklariga sotish yoki to'g'ridan-to'g'ri balansiga be- rishning 3 ta mexanizmi ko'zda tutilgan:

1. 
   bankrot korxona kreditorlik qarzi tarkibining 70% va undan ortiq qismini bank kreditlari tashkil etsa. u holda korxonani tijorat banldari balansiga berish;
   
2. 
   bankrot korxonani auksion savdolari orqali eng yuqori narxni taklif qilgan va tegishli majburiyatni o'z zimmasiga olgan tijorat banklariga sotish;
   
3. 
   bankrot korxonani tanlov savdolari orqali tijorat banklariga «nol» qiymatda investitsion majburiyat sharti bilan sotish.
   

Ushbu tadbirlar mamlakatimizdagi bankrot korxonalarni tarkibiy qayta tuzish hamda yangi xo'jalik faohyatini yo'lga qo'yish jarayonlarini sezilarli darajada tezlashtiradi².
Xulosalar
1. Jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti bir xilda va tekis kech- may, uni turli bosqichlarga ajratish mumkin. Mazkur bosqichlarni bilishda tarixiy-formatsion, madaniylashish (tsivilizatsi^a) darajasi, texnika va texnologik taraqqiyot darajasi, iqtisodiy tizimlarning o'zgarishi kabi jihatlar bo'yicha yondashuvlar mavjud.

2. 
   Iqtisodiy tizim har bir davrda va makonda amal qilayotgan iqtisodiy munosabatlar — iqtisodiyotni tashkil qilish shakllari, xo'jalik mexanizmi va iqtisodiy muassasalar majmuasinj o'z ichiga oladi. Iqtisodiyot nazari- yasida ko'pincha iqtisodiy tizim tushunchasini ishlab chiqaruvchi kuchlarn- ing rivojlanisb darajasi bilan bog'lab, shu asosda dunyodagi mamlakatlar iqtisodiyoti an'anaviy iqtisodiyot, ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyoti va bozor iqtisodiyoti tizimlariga ajratiladi.
   
3. 
   Mulkchilik munosabatlari — shaxsiy, jamoa va davlat manfaatlari- ni o⁶zida ifoda etib, ishlab chiqarish omillari va natijalaridan foydala­nish borasida kishilar, jamoalar, tarmoqlar, hududlar va davlat o'rta­sidagi munosabatlar majmuasidir.
   
4. 
   Mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy mazmuni moddiy va ma'naviy ne'matlarni o'zlashiirish borasidagi iqtisodiy munosabatlarni o'zida aks ettiradi. Agar mulkchilikning iqtisodiy mazmuni u yoki bu obyektni o'zlashtirish va foydalanish borasida subyektlar o'rtasidagi munosabatlarni bildirsa, mulkchilikning huquqiy mazmuni subyekt- ning obyektga nisbatan bo'lgan munosabatini aks ettiradi.
   
5. 
   Mulkni davlat tasarrufdan chiqarish va xususiylashtirish — kor­xonalar ustav fondida davlat ulushinmg qisqarishi, ularning inves- titsion jozibadorligini oshirish va xorijiy investorlarni xususiylashtirish jarayoniga jalb etishni kengaytirishga qaratilgan kompleks dasturdan iborat jarayondir.
   

Asosiy tayanch tushunchalar