Ш. Пўлатов Низомий номидаги тдпу ҳузуридаги халқ таълими ходимларини қайта тайѐрлаш ва уларнинг малакасини ошириш ҳудудий маркази ―Педагогика, психология ва таълим технологияси‖ кафедраси доценти, п ф. н. Тақризчилар

Билим, кўникма ва малака (БКМ)ларидаги бўшлиқлари бўлган 
ўқувчиларнинг пайда бўлишида ички ва ташқи сабаблари нимадан 
иборат?
Ўзлаштира олмаслик муаммоси барчани: катталарни(шу жумладан ота-
оналар, мактаб маъмурияти, ўқитувчилар) хам, болаларни хам хавотирга 
солади. Маълумки, дунѐда биронта хам, ўзи руҳий соғлом бўла туриб, ѐмон 
ўқишни ҳоҳлайдиган бола йўқ. Қачонки, муваффақиятли мактаб йиллари 
хақидаги орзулари биринчи ―иккиларига‖ урилиб парчаланганида, болада 
авваламбор, ўқишга бўлган ҳоҳиш йўқола бошлайди, кейинчалик эса дарсларга 
кирмай қўяди ѐки ―ноқобил‖ ўқувчига айлана бошлайди, булар эса унинг 
хулқидаги янги салбий кўринишларга олиб келади. Ўзлаштира олмайдиган 
ўқувчилар, улар орасида ўзларини яроқсиз деб хис қилмайдиган, одамларни 
қидира бошлайдилар. Шундай қилиб улар безорилар, наркоманлар 
―армия‖ларини тўлдириб, кўча болалари ―компания‖ларига қўшилиб 
қоладилар. 
Ўзлаштира олмаслик нима?
Ўзлаштира олмаслик
– дарсга ажратилган вақт ичида билимларни 
қониқарли даражада ўзлаштиришда ортда қолиш, шунингдек, болада тизимли 
таълим билан боғлиқ равишда вужудга келадиган (ҳам гуруҳларда, ҳам 
индивидуал ҳолда) барча муаммолар жамланмасидир.
Кўп йиллик тажрибалар шуни кўрсатдики, ўқувчиларнинг ўзлаштира 
олмаслик сабабларини икки гуруҳга: 
ташқи ва ички сабабларга
ажратилади.
Ташқи сабабларга 
биринчи навбатда, ижтимоий сабаблар (оила кам 
таъминланганлиги, кўп фарзандлик, ѐлғиз оналик ва х.к.), ота-оналар, маҳалла 
фаоллари ва жамоатчилик томонидан ўқувчиларни етарли даражада таълим- 
билим олишларига эътиборини пасайиши, мавжуд таълим тизимининг 
мазмуни бўлмиш ДТС, ўқув дастурлари ва дарсликларни янада 
такомиллаштирилмаганлиги, яъни таълим мазмунини ташкил этувчи мазкур 
мажмуолар ўқувчининг қобилиятининг ривожланиш даражасини етарли 
дражада ҳисобга олинмаганлиги. ДТСни такомиллаштиришда ва ўқув 
дастурларни ишлаб чиқишда ҳамда янги дарсликларни яратишда ушбу 
муоммаларни ечимини топишни ҳисобга олиш зарурияти борлиги. Ўқув 
материали кўпчилик ўқувчилар учун ўзлаштириш имконияти даражасида 
бўлиши каби сабабларни киритиш мумкин. "Ўзлаштира олмасликнинг олдини 
олиш бўйича мактабда олиб борилаѐтган мақсадга йўналтирилган ишлар 
фақатгина умумий ижтимоий шароитлар яхшиланганидагина кутилган 
меваларини бериши мумкин" деб, кўрсатиб ўтган эди, психолог олимлардан 
бири В.С. Цетлин. Афсуски, айрим жойларда биз ушбу муаммони етарли 
даражада ҳал қила олмаяпмиз.

---

62 
Жойларда ўқув жараѐнини ташкиллаштириш ва такомиллашмаганлигини 
ҳам киритиш мумкин (қизиқарсиз дарслар, индивидуал ѐндошмаслик, 
ўқувчиларга ҳаддан зиѐд кўп вазифа юклаш, ўқув фаолияти усулларининг 
шаклланмаганлиги, билимлардаги бўшлиқларни ўз вақтида тўлдирмаслик ва
ҳ.к.).