Sh. N. Fayzimatov

Samadorlik nazariyasining asosiy mazmuni. 
Samaradorlik nazariyasi asoslari 1932-33 yillarda G.A.Shaumyan 
tomonidan ishlab chiqilgan. G.A.Shaumyan uslubi mashinani texnik va iqtisodiy 

---

107 
ko’rsatgichlar orasidagi matematik bog’lanishlarni aniqlash bilan bog’liq. Bunday 
matematik modellar avtomatik va avtomat liniyalarni unumdorligi va 
samaradorligini o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni aniqlaydi. Bu bilan har qanday 
texnik-iqtisodiy 
parametrlarni 
o’zgarishi, 
taxlil 
etilayotgan 
variantlar 
samaradorligiga ta’sirini miqdor jixatdan aniqlash mumkin bo’ladi. 
Matematik model strukturasi quyidagi rasmda keltirilgan. 
3.2-rasm. Matematik model strukturasi. 
Matematik model tarkibiga quyidagi parametrlar kiradi: 
1.
Boshlang’ich parametrlar. Mashinani konstruksiyasi, kompanovkasi va 
ishlatilayotgan 
texnologiyalarni 
tavsiflaydi. 
Mashinalar 
unumdorligining 
boshlang’ich parametrlariga quyidagilar kiradi: ishlov maromi va ishlov vaqti t=t
u
; 
sikldagi salt yurishlar vaqti t
c
; sikldan tashqari yo’qotishlar t
ù
; ishchi pozitsiyalar 
soni 0; bo’limlar soni n
b
lardan tashkil topadi. Ular miqdoriy jixatdan umumiy 
ishlov sikli T va sikldan tashqari yo’qotishlar yig’indisi 

t
ù 
ni aniqlaydi. 
2.
O’zgaradigan aniqlovchi parametrlar – qiyoslanuvchi variantlarni 
unumdorligini 

, qiymati 

, hizmat ko’rsatuvchi ishchilar soni 

, ekspluatasiya 
harajatlari ulushlari 

, hizmat muddati N va boshqalardan iborat bo’lgan texnik 
iqtisodiy ko’rsatgichlar. 
3.
Doimiy parametrlar – formulaga konstant (doimiy) sifatida kirgan parametrlar. 
Masalan, amortizasiyaga ajratmalar 

1
va ta’mirlash sarf-harajatlari 

2
. 

---

108 
4.
Iqtisodiy samaradorlik ko’rsatgichlari – samaradorlikni oshishi 

, kapital 
qo’yilmalar samaradorligi koeffisienti E, keltirilgan sarf harajatlar. 
Bunday matematik modelni yaxshi tomoni uni ayrim o’zgaruvchilarini 
o’zgartirish bilan uni ta’sirini aniqlashdir. Aniqlovchi parametrlarni miqdorini 
bilgan holda iqtisodiy ko’rsatgichlarni aniqlash bilan texnik mumkin bo’lgan 
maqbul variantni aniqlash mumkin. Shuning bilan birga maqbul iqtisodiy 
ko’rsatgichlar (masalan, minimal hizmat muddati) asosida tenglamani teskari 
hisoblab texnik iqtisodiy ko’rsatgichlarni boshlang’ich parametrlarini aniqlash 
mumkin. Shunday qilib, samaradorlik nazariyasi uslublari quyidagi masalalarni xal 
qiladi: 
1. 
Eng yaxshi iqtisodiy samara beradigan variantni, qiyoslanadigan variantlarni 
texnik-iqtisodiy ko’rsatgichlari (samaradorlik, ishonchlilik qiymati, hizmat 
ko’rsatuvchi ishchilar soni va boshqalar)ni muxandis nuqtai nazardan taxlili 
asosida aniqlash. 
2. Talab etilgan iqtisodiy samaradorlik asosida, loyixalanayotgan avtomat yoki 
avtomatliniya’ni texnik harakteristikalari qanday bo’lishi kerakligini aniqlash. 
3. 
Iqtisodiy 
kriteriyalar 
asosida 
loyixalanayotgan 
mashinani 
texnik 
harakteristikalarini optimallashtirish. 
Samaradorlik nazariyasi matematik modeldan foydalanilgan holda 
texnologiya va loyixalashni u yoki bu rivojlanish yo’nalishini miqdoriy taxlil qilish 
va bu asosida avtomatlashtirishning har xil yo’nalishlarini kelajagini aniqlash 
mumkin bo’ladi.