Sh. M. Narziyev sh. X. Kiikbonov

X avfning kvantifikatsiyasi. 
Kvantifikatsiya - sifat darajasi aniqlanadigan va 
baholm adigan murakkab tushunchalarga sonli xarakteristika berish demakdir.
K vantifikatsiyaning sonli, balli va boshqa usullari qo'llaniladi. Xavfning eng 
keng larqalgan sonli (m iqdony) baholash mezoni - 
tavakkal (“risk” ), lavakkalcltilik,
y a ’ni Sonli baholash - ma lum davrdagi faoliyat davom ida yuzaga kelgan ko'ngilsiz 
oqibaiam i oldindan ehtiniol qilingan, sodir bo'lishi mumkin bo'lgan xavfga, 
k o 'n g ls iz
oqibatlarga 
nisbatidir 
Tavakkalni 
aniqlashda oqibatlam ing 
sinfi 
ko'rsatilishii lozim.
X avfning identifikatsiyasL 
X avf potensial, y a ’ni yashirin xarakterga ega. Shu 
sababli, hay ot faoliyati xavfsizligini ta'm inlashda xavfni oldindan aniqlash muhim rol 
oynaydi
[denlifikatsiya 
- xavfni va uning sonli ham da vaqtli ko'rsatkichlarini aniqlash 
jarayoni bo'lib, uning natijasida hayot faoliyati xavfsizligini ta ’m inlashga qaratilgan 
profiliktik v a operativ tadbirlar ishlab chiqiladi
Sabah va oqihat. 
Potensial xavf yuzaga keladigan, am alga oshadigan sharoitlar 
baxtsu hodisalam ing sabablari deyiladi 
Baxtsiz hodisalar turli xil, v a ’ni 
jarohatlanishlar, shikastlanishlar, kasallanishlar va boshqa ko'n n ish lard a bo'lishi 
mumkin.
Xavf, sabab va oqibat - baxtsiz hodisalam i, favqulodda vaziyatlarni,
10

---

y ong'inlam i va shu kabi boshqa k o'ngilsiz hodisalam ing asosiy xarakteristikasi 
hisoblanadi.
lVX a v f - sabab - k o'ngilsiz oqibatlar” - bu mantiqiy rivojlanish jarayoni bo'lib, 
yashirin xavfning yuzaga chiqishiga ham da real zarar keltirib chiqarishga olib keladi. 
K o'rsatilganidek, bu jarayon k o 'p sababli hisoblanadi. Shu sababli, baxtsiz 
hodisalam ing oldini olishda ulam ing sabablarini aniqlash muhim rol o'ynaydi.
Q uyida “xavf- sabab-oqibat"ga doir misollar keltiramiz:
Elektr toki (xavf) - qisqa tutashuv (sabab) - kuyish (oqibat);
Pestitsidlar (xavf) - shaxsiy himoya vositalaridan foydalanm aslik (sabab) -
zaharlanish (oqibat)
Insoniyatning har qanday faoliyati potensial xavfli jarayondir. Albatta, bu 
tasdiq aksiomatik xarakterda bo'lsada, muhim m etodologik aham iyatga egadir.
X avf k o'ngilsiz voqeaga har xil sabablar bilan aylanishi mumkin. Baxtsiz 
hodisalam ing oldini olish asosida sababmi qidirish yotadi.
Bir necha m isollar keltiramiz: - zahar (xavf) - xato (sabab) - zaharlanish 
(ko'ngilsiz oqibat); ichkilik (xavf) - k o 'p ichish (sabab) -o 'lim (ko'ngilsiz oqibat).
X avflar quyidagicha sinflanadi:
1. Kelib chiqish tabiatiga k o 'ra xavflar: tabiiy, texnik, antropogen (inson bilan 
bog'liq), ekom antiqiy va boshqalarga bo'linadi:
2. 
T a ’sir 
etish 
xususiyatiga 
ko'ra: 
fizik, 
kimyoviy, 
biologik 
va 
psixofiziom antiqiy;
3 Salbiy oqibatlam ing vaqt b o 'y ich a kelib chiqishiga k o 'ra xavflar impulsli va 
kumulyativ (inson organizm ida yig'iluvchi) bo'ladi;
4. Olib keluvchi oqibatiga ko'ra: toliqish, kasallanish, jarohatlanish, halokat, 
y ong 'in va o 'lim xavflan;
5. Keltiruvchi zarariga ko'ra: ijtimoiy, texnik, ekom antiqiy;
6. Lokalizatsiya bo'yicha: litosfera, gidrosfera, atm osfera va kosmos bilan 
b og'liq bo'lgan xavflar;
7. Kelib chiqish sohasiga ko'ra: turmushda, sportda, transportda, ishlab 
chiqanshda yuzaga keladigan xavflarga bo'linadi;
11

---

8, Tuzilishiga k o 'ra xavflar oddiy va hosil qilingan (oddiylam ing ta ’sirida hosil 
qilingan) bo'ladi;
9. Insonga ta ’sir qilish xarakteriga qarab faol (aktiv) va sust (passiv) xavflar 
bo'ladi.
Energiya hisobiga faollashadigan xavflar aktiv xavflarga kiradi, bulami 
insonning o 'zi vujudga keltiradi 
Bular: 
o tkir (sanchiluvchi va kesuvchi) 
q o 'zg 'alm as jism lar, 
insonlar yuradigan yuzalam ing 
notekisligi, 
qiyaliklar, 
balandliklar, bir-biriga tegayotgan tekisliklar orasidagi ishqalanish va boshqalar.
Xavflarning baxtsiz hodisa yuz berishidan oldingi (aprior) va u yuz bergandan 
keyingi (aposterior) belgilari mavjuddir.
H ar qanday faoliyatning xavfliligini tasdiqlashga insoniyat tajribasi asos bo'ladi 
Faoliyatning birorta turi yo'qki, u abadiy xavfsiz am alga oshsa va buni quyidagicha 
ifodalashim iz mumkin: har qanday faoliyat potensial xavflidir. Bu tasdiqlanish 
aksiomatik xarakterga egadir Berilgan aksiom a faqat metodologik va evristik 
aham iyatga egadir.