Sh. M. Narziyev sh. X. Kiikbonov

4 -jad val
O 'lc h o v u sk u n a la rig a b o 'lg a n talab lar
O 'lchash k o rsa tk ieh la ri
0
‘lchash diapazoni
Y o ‘l q o‘yilishi m um kin
b o ig a n xatolik
Q u ru q te rm o m e tr b o 'y ic h a h a v o n in g h a ro ra ti. °C
3 0 d a n 50 g a c h a
± 0 . 2
H oM langan te rm o m e tr b o 'y ic h a h a v o n in g h a ro ra ti, °C
0 d a n 5 0 g ac h a
± 0 ,2
Y u z a s a th n in g h a ro ra ti. °C
0 d a n 50 g ac h a
± 0 ,5
H a v o n in g n is b iy n a m lig i, %
10 d a n 9 0 g a c h a
± 5,0
H a v o n in g h a ra k a t tez lig i, m /s
0 d an 0 ,5 gach a
± 0 ,0 5
0 ,5 d a n o rtiq
± 0 ,1
Issiq lik n u r la n ish in in g sh id d a ti, V t/m ”
10 d a n 3 5 0 g a c h a
± 5.0
3 5 0 d a n o rtiq
± 5 0,0
G o stirlan g an , k alib rlan g an , z aru riy at tu g 'ilg a n d a issiqlik n u rlan ish id an
h im o y alan g an term o m etrlard an foydalanish lozim
O 'lc h a n g a n
m ik ro iq lim
p aram etrlarin in g
barchasi 
m e y o rla s h tirilg a n
m iq d o rlar ch eg arasid a b o 'lg a n taq d ird a gig iy en ik talab b ajarilg an deb hisoblanadi
2.4. Ishlab ch iq arish c h a n g la ri v a za h a rli m o d d a la rn in g in so n o rg a n izm ig a
salb iy ta ’siri, u larga q a rsh i c h o ra -ta d b irla r
T ex n o m an tiq iy ja ra y o n la m in g v a ish zo n asig a zaharli m o d d alarn in g tu sh ish ig a 
qarshi k urash v o sitalarin in g hozirgi a h v o lid a ish ch ilarn in g n afas o lish zo n asid a 
z a h arlam in g b o 'lm a slig in i talab etish, alb atta m e ’y oriy h o lat h iso b lan ad i, shunday 
n atijag a e n sh ish esa ju d a m ushkul tex n ik v a z ifa b o 'lib , uni b ajarish k atta m oddiy 
x arajatlar bilan b o g 'liq d ir 
S hu n g a k o 'ra m eh n at g ig iy e n a sid a y o 'l q o 'y s a
b o 'la d ig a n b ezarar zich lik m iq d o rlarin i asosash zarurati v u ju d g a keldi.
G O S T 12 1.005-88 n in g aso sid a ish zonasi h av o sid a zararli m o d d alarn in g y o 'l 
q o 'y ila d ig a n zichlik m iq d o rla n 8 soat davom idagi kundalik ish d a (d am olish 
k u n larid an ta sh q a n ) yoki b o sh q a c h a d av o m lilik d a, b iro q h a fta sig a 40 soatdan 
o sh m ag an m ehnat ja ra y o n id a , butun ish qo b iliy ati d av o m id a ish ja ra y o n id a yoki
72

---

hozirgi va kelgusi av lo d lar h a y o tin in g keyingi m u d d atlarid a zam o n av iy tekshirish 
usullari b ilan a n iq lan ad ig an k asallik lar yo k i s o g 'lik h o la tid a ch e tla n ish la r keltirib 
c h iq ara o lm ay d ig an eng kichik m iqdoridir.
Ish lab chiqarish zaharlari y o 'I q o 'y ila d ig a n o xirgi darajasi (E Y U K ) ni 
belgilashda: a) m o d d alarn in g fizik -k im y o v iy xo ssalari h iso b g a o linadi; b) tajrib a 
tek sh irish n atijalarid an fo y d alan ilad i; v ) ishlab ch iqarishdagi g ig iy e n ik k u zatu v lar 
m a ’lu m o tlarig a, ish c h ila m in g so g 'lik holati v a k asallan ish g a d o ir m ateriallarg a 
ham am al qilinadi.
Ishlab c h iq a n s h g a y an g i k iritilad ig an b irik m alar uchun m ateriallarn in g
dastlabki ikki gru p p asid an va ag ar yangi te x n o lo g iy an i ish lab ch iq arish ja ra y o n id a
la b o rato riy a-ish lab ch iq arish u sk u n alarid a o lm g an g ig iy en ik m a ’lu m o tlar b o 'ls a , 
ulardan h am foydalaniladi. B u n d ay h o llard a ta v siy a etilg an E Y U K g ig iy en ik
kuzatuv m a ’lum otlari, sh u n in g d ek san o at ko rx o n alarid ag i ish c h ila m in g s o g 'liq
holati v a k asallan ish m a ’lum otlarini y ig 'is h g a qadar, llgari ta k lif etilgan E Y U K
m iqdorini aniqlash m aq sa d id a vaq tm ch alik h isoblanadi E Y U K
111
aso slash d a 
m o d d alarn in g ta q n b iy v a tu zilish form ulasi, m o lek u ly ar m assasi va n isbiy zichligi, 
erish v a qay n ash nuqtasi, turli m u h itlard a eruvchanligi, k im y o v iy reak siy ag a 
k in s h ish x u su siy ati va zaharli x o ssa la m in g y u z a g a c h iq ish ig a t a ’sir qila oladigan 
v a h avodagi z a h am in g ta ’sir etadigan zich lik m iqdorlari p aydo b o 'lis h i lm konini 
b elg ilay d ig an q ato r b o sh q a k o 'rsa tk ic h la r h iso b g a olinadi. E Y U K ni b elg ilash d a 
h avodagi m oddani k im yoviy yoki fizik u su ld a tekshirish m ajb u riy hisoblanadi.
Ish xonasi havosidagi zararli m o d d alar E Y U K ini b elg ilash m aq sad id a tajrib a 
tad q iq o tlari to 'liq yo k i q isq a rtin lg a n h ajm d a b ajarilish i m um kin. O xirgi holda 
tav siy a etilg an E Y U K nin g tax m m iy m iqdori hiso b lash usuli y o rd a m id a olinishi 
m um kin.
Z ah arli m o d d alarn in g y o 'I q o 'y s a b o 'la d ig a n zichlik m iq d o rlarid an ishlab 
ch iqarishdagi san itariy a sharoitiga, so g 'lo m la s h tin s h tad b irlarin in g , m asalan, 
sh am o llatish sa m a ra d o rlig ig a baho berishda, sh u n in g d ek y an g i sex lar va 
z a v o d la m i lo y ih alash d a am ald a foydalaniladi. Z aharli m o d d alar E Y U K ro 'y x a ti
73

---

tin im siz kengaym oqda. 
EY U K m iqdorlari 
esa g ig iy en a fani n a z a n y a va 
am aliy o tid an o lin g an m a 'lu m o tla r bilan to 'Id irilib , q aytadan k o 'rib ch iq ilm o q d a
Ish lab chiqarish k o rxonalaridagi zaharli m odd alarn in g E Y U K ini belgilashda, 
sh u n in g d ek ishlab chiqarish zaharlari zaharlilik sin fla n g a qarab ham belgilanadi.
G O S T 12 1 007-76 ga asosan zaharli m o d d alar o rg an izm g a t a ’sir k o 'rsa tis h
d arajasig a q arab 4 sin fg a b o 'lin a d i: o 't a xavfli, yuqori xavfli, o 'rta c h a xavfli va 
kam xav fli m oddalar
Ishlab ch iq arish d a ishlab chiqarish zaharlari deb ish ch ig a m eh n at faoliyati 
sh aro itid a ta ’sir etadigan va ish q obiliyatini p asay tirad ig an , sh uningdek, s o g 'lig 'ig a
pu tu r y etk az ad ig an kasbiy yoki ishlab ch iq arish d a r o 'y b erad ig an zah arlan ish lam i 
tushuniladi
Z a h a rla r um um iy yoki m ahalliy t a ’sir qilishi m um kin. U m um iy t a ’sir 
z a h a m in g q onga so 'rilis h i n atijasid a n v o jlan ad i 
B u n d a aksari nisbiy tanlash 
k uzatiladi, 
asosan 
ay rim
o rg an lar 
yoki 
tizim lar, 
m asalan
m arganesdan 
zah arlan ish d a asab tizim i, b enzoldan zah arlan ish d a qon y aratish o rg a n la n zarar 
k o 'ra d i M ah alliy ta 's ir to 'q im a la m in g p archalanish m ahsulotlari so 'rilish i v a nerv 
ox irlari t a ’sirlan ish id an chiqqan reflek to r reak siv alar n atijasid a o d a td a um um iy 
ho d isalar bilan ham o 'ta d i
Ishlab ch iq arish d a zah arlan ish lar o 'tk ir, o 'rta c h a o 'tk ir va surunkali form ada 
o 'ta d i. O 'tk ir zah arlan ish lar asosan guruh h o latid a b o 'la d i B u zah arlan ish lar 
q u y id ag ich a tavsiflanadi:
1. Z a h a m in g ta ’siri qisqa m u d d atli-b ir sm en ad a b o 'la d i;
2. O rg an izm g a zah ar nisbatan katta m iq d o rd a tushadi - h a v o d a zichligi 
(k o n sen tratsiy a si) ju d a yuqori b o 'lg a n d a , yoki zaharli m oddani y an g lish ib ichib 
q o 'y ilg a n d a , shu n in g d ek te n zaharli m od d a bilan qattiq ifloslanishi natijasida;
3 
S urunkali zah arlan ish lar o rg an izm g a nisbatan o z m iqdordagi zah arlam in g
uzoq v a q t ta ’siridan asta-sekin y ig 'ilis h i n atijasid a paydo b o 'la d i. U lar o rg an izm d a 
o 'z i y ig 'ilis h i yoki ulam in g keltirib ch iq arad ig an o 'z g a rish la ri tufayli paydo 
b o 'la d i. O rg an izm n in g b ir xil zah arlar bilan surunkali v a o 'tk ir zah arlan ish id a 
o rg an izm lar v a o rg an izm tizim larin in g sh ik astlan ish lari b ir biridan farq qilishi
74

---

m um kin M asalan , b en zo ld a n o 'tk ir z a h a rla n ish d a asosan asab tizim i z arar k o 'ra d i 
va n ark o tik t a ’sir k uzatiladi, surunkali zah arlan ish d a e sa q o n hosil qilish tizim i 
zararlanadi.
O ’tk ir v a surunkali z a h arlan ish lar bilan b ir q ato rd a o 'r ta c h a o 'tk ir form adagi 
zah arlan ish lar farq q ilin ib , b u la r paydo b o 'lis h i v a b e lg ila rig a k o 'r a o 'tk ir
z ah arlan ish larg a o 'x s h a s h b o 'ls a d a , b iroq asta-sek in riv o jlan ad i v a b irm u n ch a 
surunkali kechadi.
Ishlab chiqarish zaharlari o 'tk ir, o 'rta c h a o 'tk ir v a su ru n k ali zah arlash g ag in a 
olib k elm asdan, balki b o sh q a salbiy o q ib a tla rg a ham sab ab ch i b o 'la d i. U lar 
org an izm n in g b io lo g ik qarsh ilig in i p asay tirad i, yu q o ri nafas y o 'lla ri, sil, y u rak - 
to m ir tiz im id a k asallik lam in g riv o jlam sh ig a im kon y aratad i Z a h a rla m in g b a ’zi 
birlari gen etik t a ’sir k o 'rsa tib , m ay ib -m ajru h lik n in g riv o jlan ish ig a olib kelishi 
m um kin.