Sh. M. Narziyev sh. X. Kiikbonov

Z a h a rla rn in g in son o rg a n izm ig a ta ’sir etish y o 'lla r i v a o q ib a ti. 
Ishlab 
ch iq arish d a zah arlarn in g o rg a n iz m g a asosiy tu sh ish y o 'lla ri n afas yoli va teri 
qoplam laxidir, m e ’d a-ich ak y o 'lla ri orqali tushishi k am ro q ah am iy atg a ega. 
K am d an -k am h o lla rd a z ah arlar terin in g sh ik astlan g an qism lari orqali kiradi. 
M asalan, sim obli o 'lc h o v a sb o b la n ishlab chiqarish ja ra y o n id a q o 'l terisig a sh ik ast 
y e tg a n d a sim o b n in g teri o stig a tushishi ehtim oli bor.
Ishlab ch iq arish d a zah arlan ish n in g k o 'p c h ilik qism i zaharli gazlar, b u g 'la r, 
tum an, a e ro z o lla r bilan n afas olish n atijasid a p ay d o b o 'la d i B u n g a o 'p k a to 'q im a si 
sath in in g kattaligi, z a h a m in g q o n g a tez tushishi v a z ah arn in g nafas bilan 
olin ad ig an h av o d an turli o rg a n la r v a tizim larg a o 'tis h y o 'lid a q o 's h im c h a to 's iq la r 
y o 'q lig i sabab b o 'la d i.
Z aharli m odd alarn in g h av o d an q o n g a o 'tis h id a , u la m in g o 'tis h tezligi su v d a 
e ru v ch an lig ig a 
t o 'g 'r i 
p ro p o rsio n al 
b o 'la d i 
T urli 
b irik m a la m in g
q onda 
eru v ch an lig i su v d a e ru v c h a n lig ig a y a q in lig i tu fay li u la m in g a lv eo ly ar havodan 
q o n g a o 'tis h i h am g azla r diffuziyasi q o n u n larig a binoan ta q sim lash koeffitsiyenti 
deb n o m lan ad ig an m iq d o rg a b o g 'liq .
75

---

z a h a m in g a rte ria l q o n d a g i m iq d o ri 
z a h a m in g a lv e o ly a r h a v o d a g i m iq d o ri
Z ah am in g alv eo ly ar havodagi m iqdori qanchalik yu q o ri va uning suvda 
eruvchanligi katta bo lsa, u q o n g a shunchalik tez tushadi v a u n in g qondagi m iqdori 
shunchalik yuqori b o 'lad i.
A yrim b irik m alar o 'p k a d a n arterial q o n g a o 'tib , u orqali o rg an izm n in g boshqa 
o rg a n la n va to 'q im a la rig a tashiladi v a ular bilan yaxshi o 'z a ro ta ’sir qiladi T ez 
reaksiyaga kirishadigan deb n o m lan g an bu m o d d alar q isq a m uddat ich id a butun 
org an izm g a tarqaladi S ekin reaksiyaga kirish ad ig an m o d d alar arterial qondan 
to 'q im a la rg a b irm u n ch a sek in lik bilan o 'ta d i, sh u n g a k o 'r a u lam in g arterial 
qondagi zichligi v en a q o n la rid a g ig a n isbatan y u q o ri b o 'lib turadi T o 'q im a la r 
to 'y m a borgan sari bu tafo v u t y o 'q o la d i va m o ddaning nafas bilan chiqariladigan 
h avodagi zichligi uning nafas bilan o linadigan zich lig ig a y aq in lash ad i 
T ez 
reaksiyaga kirishadigan m oddalar nam sh ilim shiq p ard a la m in g y u zasid ay o q
parch alan ish g a uchraydi va q o n g a o 'z g a rg a n m ah su lo tlar k o 'rin is h id a so 'rila d i
Z ah arlarn in g teri orqali tushishi, te n zaharli m o d d alarn in g eritm asi v a changi 
bilan iflo slan g an d ag in a em as, balki h a v o d a zaharli g azla r v a b u g l a r b o 'lg a n d a
ham zaharlar te n orqali so 'rilish i m um kin, chunki teri nafas o lish ja ra y o n id a
qatnashadi B undan ta sh q a n havodagi zaharli b ug lar va g a z la r te n d a g i terd a va 
y o g ' qatlam ida erib, keyinchalik u orqali so 'rilish i m um kin 
Y o g 'la rd a va 
y o g 'sim o n m o d d alard a eruvchan zaharli m oddalar, xususan, u g levodlar, arom atin 
am inlar, benzol, anilin, efir tipidagi b irik m alar uchun teri orqali o 'tis h alohida 
ah am iy atg a ega.
Z ah arlarn in g teri orqali o 'tis h i faq atg in a ularning y o g 'la r d a eru v ch an lig ag in a 
em as, balki suvda eru v ch an lig ig a ham b o g 'liq , chunki bu teri q o p lam larid ag i 
erigan m oddaning q o n g a o 'tis h lm koniyatini m a ’lum d arajad a belgilab beradi.
Ishlab chiqarish zah arlarin in g teri orqali k in sh x u susiyatini g ig iy en ik
n m e ’y orlashda va so g 'lo m la s h tiris h tacibirlarini o 'tk a z is h d a h iso b g a olinadi: 
bunday m o d d alar uchun havodagi y o 'l q o 'y ila d ig a n zichlik (ko n sen tratsiy a)
76

---

b irm u n c h a past b elg ilan ad i, teri qoplam larini h im o y a qilish ch o ra-tad b irlari k o 'z d a
tutiladi, ish d an keyin alb a tta dush qabul qilish tayinlanadi
Z a h arlarn in g o v q at hazm qilish y o 'lla ri o rq ali tushishi q a to r sab ab larg a k o 'ra
r o 'y beradi Z ah arli, a y n iq s a c h an g holatdagi m o d d alarn in g b u ru n -h alq u m v a nafas 
y o 'lla rin in g yuqori 
b o 'lim la n d a g i 
sh illiq p ard asid a tu tilib
qolishi 
asosiy 
sab ab lard an biri hiso b lan ad i. B u y e rd a tutilib qolingan zaharli m o d d alar y o 'ta lis h , 
ak sirish d a shilliq m o d d a b ilan qism an ch iq arilad i, qism an y u tilad i v a m e ’d aga 
tushadi. Z a h a rla r o v q at h azm q ilish o rg a n la rig a shaxsiy g ig iy e n a q o id a la rig a n o y a
qilinm aganda: iflo slan g an q o 'l bilan o v q at yeyishda, ch e k ish d a ham tushishi 
m um kin. Z ah ar tu sh ish in in g bu y o 'li ayrim x u su siy a tla rg a ega. U b in k m a n in g
m e ’d a n in g kislotali m u h itid a v a ich ak n in g ishqoriy m u h itid a e ru v ch an lig in in g
o rtish ig a im kon y aratilish i m um kin (m asalan, q o 'r g 'o s h in su lfatn in g b irm u n ch a 
eru v ch an q o 'r g 'o s h in x lo rid g a aylanishi).
Z ah arn in g m e ’d a g a tu sh ish i uning sh illiq pardasi z ararlan ish ig a, sekretsiya 
b ezla rin in g b u zilish ig a sab ab b o 'lish i m um kin N ihoyat, m e ’d a-ichak y o 'lla rid a g i 
zah arlar so 'rilib , k o 'p qism i v e n a tizim ig a tushadi va jig a r t o 's ig 'i orq ali o 'ta d i 
Jig a r zaharli m oddalarni z a rarsizlan tirish d a ishtirok etad ig an en g faol organ lard an
biri h isoblanadi, biroq b u n d a uning o 'z i h am zah ar ta ’sir q ilad ig an a ’zo g a aylanib 
qoladi.
O rg an izm g a tu sh g an zah arlarn in g taq d in n im a b o 'la d i? U lar qon oqim i bilan 
tu sh g a n d a q onda va to 'q im a la rd a zah arlarn in g h u jay ra m em b ran alari, oqsil 
strukturalari v a h u jay ralar v a to 'q im a la ra ro m u hitnm g b o sh q a kom p o n en tlari bilan 
o 'z a ro fizik -k im y o v iy t a ’sir ja ra y o n la ri r o 'y beradi. B u ja ra y o n la rn in g biologik 
y o 'n a lish i-z a h a rla m i turli y o 'lla r bilan zararsizlantirishdir.
Z a ra rs iz la n tin s h n in g
b in n c h i 
v a
asosiy 
y o 'li-z a h a rla m in g
kim yoviy 
tuzilishini o 'z g a rtirish d ir. M asalan , o rg an ik b irik m alar k o 'p ro q g id ro k sid lan ish g a 
uchraydi, bu ja ra y o n asosan jig a rd a , buyrak osti b e z la rid a v a b o sh q a o rg an lard a 
faol am alg a oshadi Z a h arlarn in g o 'z g a ris h ja ra y o n la ri tu rli-tu m an o k sidlanish, 
qay tarilish , 
p arch alan ish , 
m etillashish, 
su lfat 
v a
g ly u k u ro n
kislotalari, 
am in o k islo talar bilan m u rak k ab ju f t b irik m alar hosil q ilishni o 'z ichiga olib
77

---

p iro v ard n atijad a o rg an izm d a k o 'p in c h a b irm u n ch a zah arsiz va fao l m o d d alar hosil 
q iladi
Z a h arlarn in g d epolanishi v a chiqarilishi u lam in g z a ra rsiz la n tirilish id a katta 
rol o 'y n a y d i D ep o lan ish - y a ’ni zaharli m o d d alarn in g u y o k i bu o rg an d a y ig 'ilis h i, 
qonda ay lan ib y u rg an zah ar m iqdorini v aq tin ch alik kam ay tirish y o 'li hisoblanadi 
M asalan. o g 'ir m etallar aksari suyaklarda, jig a rd a , b u y ra k la rd a , ayrim m od d alar- 
nerv tizim id a y ig 'ila d i B u m urakkab ja ra v o n z a ra rsiz la n tirish n in g y ax sh i usuli 
h iso b lan m ay d i, 
chunki 
zah arlar 
depodan 
q o n g a q a y ta tu sh ish i 
m um kin. 
Z a h arlarn in g depodan qon o q im ig a tushishi asabiy z o 'n q is lid a , kasalliklarda, 
ichkilik 
ich ilg an d a keskin ortishi 
m um kin, 
bu su ru n k ali 
zah arlan ish n in g
z o 'ra y is h ig a olib keladi
Z ah arlarn i 
zararsizlan tirish n in g
uchinchi 
y o 'li-u la r n i 
org an izm d an
ch iq an sh d ir. Bu turli xil y o llar: nafas olish, o v q at h azm qilish o rganlari, buyrak, 
teri qoplam lari, b ezla r orqali am alg a oshadi Z aliarlam i haydab chiqarish y o 'lla ri 
ularning fizik-kim yoviy x o ssalarig a va o rg an izm d a o 'z g a ris h ig a b o g 'liq M asalan 
alifatik v a arom atik q a to rla m in g o rganik birikm alari o d a td a n afas bilan chiqarilgan 
havo bilan qism an o 'z g a rm a g a n h o ld a ajralib chiqadi, qism an esa, o 'z g a rg a n holda 
bu y rak lar va o v q at hazm qilish org an lari orqali ajraladi. O g 'ir m etallar asosan 
o v q at hazm qilish y o 'lla ri va b u y rak lar orqali ajraladi. T er va y o g ' bezlari orqali 
ajralish d a teri y o 'li b irm u n ch a kam roq a h a m iy a tg a ega. A y rim zah arlar em izikli 
ay o lla m in g k o 'k ra k su tid a (q o 'rg 'o s h in , k o b alt va b o sh q alar) b o 'lish i m um kin, 
k o rx o n ad a ay o llar m ehnatini m u h o faza q ilish d a bum h iso b g a olinadi.
Z a h arlarn in g ajralib chiqish tezligi u la m in g o rg an izm g a tushgan dastlabki 
k u n larid a v a h aftalarid a o d atd a yuqori b o 'la d i, keyinchalik u p asayadi.
Z ah arlarn i 
zararsizJantirishm , 
ju m la d a n
chiqarib 
y u b o rish n i 
ayrim
fizio terap ev tik m u o lajalar o 'tk a z is h , m axsus o v q atlan tirish n i tashkil qilish, 
o rg an izm g a d o ri-d arm o n lar bilan ta 's ir qilish y o rd am id a te z la tish m um kin
78

---