Sh. M. Narziyev sh. X. Kiikbonov

1.9. Xavfsizlikni ta ’m inlashda inson analizatorlarining roli
Ishlab 
chiqarish 
jarayonlarini 
va 
ishlarini 
m ehanizatsiyalashtirish 
va 
avtom atlashtirish ko'p d an -k o ‘p q o 'l mehnatini siqib chiqaradi, ammo sanoat va 
qishloq xo'jaligida shunday qator kasblar borki, bularda m ehnat m uskullar va alohida 
organlar (analizatolar)ning ortiqcha zo'riqishi bilan bo g 'liq bo'ladi. Ortiqcha 
zo'riqish kichik tezkor harakatlarni bajarish zarur bo'lgan uzoq bosim dan, bir xil 
holatdagi ma lum pozada davomli ravishda bo'lishidan kelib chiqadi.
50

---

Evolvutsion va ijtimoiy rivojlanishning million yillik davri ichida insonda o 'zi 
uchun xavflardan him oyalashning tabiiy tizimi yaratilib kelingan. Bu tizim 
takomillashishi bilan farq qiladi, ammo ma lum miqdordagi chegaralarga egadir
M ohiyati bo'yicha, HFX fani insonni xavflardan h im oyalashgayonaltirilgandir. 
Bir vaqtning o 'z id a shuni eslash kerakki, o 'zi ham potensial xavflam i olib yuruvchi 
hisoblanadi. Hayot v a m ehnat faoliyati jarayonida inson o'zidan zaharli narsalar va 
nurlanuvchi issiqiiklar ajratib turadi, bular uning n o to 'g 'ri harakati oqibatida, har xil 
turdagi ko'ngilsiz hodisalam ing sababchisi bo'lishi mumkin
Bundan tashqari, shuni eslash zarurki, shovqm sharoitida ko'pchilik xalq 
om m asining o'zim tutishi (xulqi), bitta odam ning o'zini tutishidan farq qiladi va 
o'zining qonuniyatlariga egadir.
Xavfli (ayniqsa ekstrem al) holatlam i tahlil qilganda, guruhlam ing psixom antiqiy 
qonuniyatlarini hisobga olish zarurdir.
Psixom antiqiy ilm odam ning xulq-atvor reaksiyalarini tartibga solish va 
favqulodda vaziyatlarda qanday harakat qilish bo'y ich a ayrim ko'rsatm alam i beradi.
“Inson - m uhit” tizim ining xavfsiz holatini ta ’minlash uchun inson tavsifi bilan 
m uhit elementlari o'rtasidagi kelishishlik muhimdir. Bunday kelishish mavjud 
bo'lm aganda, quyidagi k o 'n g ilsiz oqibatlar sodir bo'lishi mumkin: inson ish 
qobiliyatining pasayishi, umumiy va kasbiy kasallanishlam ing rivojlamshi; avariya, 
yon g 'in va portlashlam ing bo'lishi; ishlab chiqarish jarohatlanishlarining sodir 
bo'lishi va boshqaJar
Inson o 'zining analizatorlari yordam ida atrof-m uhit bilan bevosita aloqalami 
am alga oshiradi, ba zan bu analizatorlar insonning sezuvchi asboblari deb ham 
ataladi Xavfsiz tizimlarni yaratishda odam analizatorlarining tavsifini hisobga olish 
m uhim dir
Buyuk rus fiziologi I.Pavlovning analizator haqidagi ta ’limoti sezgi organlari 
faoliyatini o'rganishda katta rol o'ynaydi U funksional jihatdan bir-biri bilan 
bog'langan uch elementdan iborat yagona tizimni - 
analizatorlar
deb atagan. Uch 
elem entm ng biri analizatom ing periferik qismi - retseptor bo'lsa, ikkinchisi - 
o'tkazuvchi qism va uchinchisi markaziy qism yoki bosh m iya p o 'stlo g 'in in g tegishli
51

---

sohasidagi - sezuvchi nerv hujayralaridir Analizatorlarning har bir qismi o ‘ziga xos 
funksiyani bajaradi.
A nalizatorlarning periferik qismi yoki retseptorlari 
sezgi organlari
deyiladi.
O 'tkazuvchi qism retseptorlarda hosil b o ‘lgan q o 'zg 'alish n i periferiyadan 
markaziy nerv tizim iga (miya po stlog'iga) o'tkazadi.
Analizatorlarning markaziy, y a ’ni m iya p o ‘stlog‘idagi qismi ularning oliy 
bo'lim i b o'lib, unda q o 'z g 'a lish tahlil va sintez qilinadi.
Retseptorlar asosan ikki xil bo'lib: tashqi va ichki retseptorlarga bo'linadi. Ichki 
retseptorlar organizm da sodir b o 'lg an taassurotlam i, tashqi retseptorlar esa tashqi 
m uhitdagi taassurotlam i sezadi. Tashqi retseptorlar yordam ida atrofdagi muhit haqida 
ta sa w u r hosil bo'ladi.
Retseptorlar va miya p o 'stlo g 'i o 'rta sid a ikki tom onlam a aloqa m avjud bo'lib, 
analizatorlarning o 'z-o 'z in i boshqarishini ta ’minlab beradi.
Odam analizatorlarining afzallik tom onlaridan bin ularning juftligidir U lar 
signallam i takrorlash hisobiga ishning yuqori ishonchliligini t a ’minlaydi.
A nalizatorlarning asosiy tavsifi sezuvchanlikdir. A nalizatorga ta 's ir qiluvchi 
ham m a q o 'zg'atuvchi ham tu y g 'u (his) hosil qilmaydi. B uning ro'yobga chiqishi 
uchun qo'zg'atuvchining jadalligi ayrim chegaralangan kattalikka ega b o 'lm o g 'i 
kerak. Q o 'zg'atuvchi jadalligining oshishi bilan shunday payt keladiki, bunda 
analizator o 'zining bir xil ishlashini to'xtatadi. Jadalligi bo'y ich a ayrim chegaraga 
ko'tariluvchi har qanday ta 'sir og'riqni olib keladi va analizator faoliyatini buzadi 
Bir xil sezishning mim maldan m aksim aigacha b o'lgan oraliq qiymati analizatom ing 
sezuvchanlik diapazonini aniqlaydi. Uning minimal qiymati sezuvchanlikning pastki 
mutlaq b o 's a g a s i deb qabul qilingan. M aksimali esa - yuqori.
Sezuvchanlikning mutlaq b o 'sag 'alari q o 'zg'atuvchining mutlaq kattaliklarida 
o'lchanadi. Ikkita q o 'zg 'atu v ch i o'rtasidagi minimal farq sezishning kam miqdorda 
bilinadigan farqini chaqirib keltiradi u differensial b o 's a g 'a yoki farqlam shning 
b o 'sag 'asi deb ataladi.
52

---

Psixofizik tajribalar bilan aniqlanganki, sezishning kattaligi qo'zg'atuvchining 
kuchiga qaraganda sekin o'zgaradi. Taxm iniy qiym atga ega b o 'lg an Veber- 
Fexnem ing asosiy psixofizik qonuni quyidagicha ifodalanadi:
E= K* lg I + S
bu yerda: E-sezish (his qilishjjadalltgi; I-qo'zg'atuvchining jadalligi; К v a S - 
o'zgarm as qiymatlar.
Q o 'zg'atuvchi ta ’sirining boshlanishidan sezishning paydo bo'lishigacha o'tgan 
vaqti latent davn deyiladi.
Endi u yoki bu usul bilan xavfsizlik sharoitiga ta ’sir qiluvchi analizatorlaniing 
ayrim tavsiflari bilan tanishib o'tam iz.
Olim larning aniqlashicha, kunduzi k o 'rish to ‘rpardasining kolbachalariga, 
kechqurun yoki qorong'ida k o 'rish esa tayoqchalariga bo g 'liq b o 'lar ekan. K o'zning 
ichki tom om da joylashgan to 'rpardada yorug'lik va ranglarni sezuvchi tayoqchalar va 
kolbachalar deb ataluvchi hujayralar juda k o 'p bo'ladi. U lar o 'n qavat joylashgan 
bo'lib, ko'rish organlari faoliyatida katta rol o'ynaydi. N arsalam ing o'zinigina emas, 
rangini sezish ham kolbachalarga bog'liq. To'rpardadagi kolbachalar 3 xil bo'lib, ular 
asosiy ranglarni qizil, yashil va к о 'к ranglarni sezadi. B a’zi odam lar narsalar rangini 
ajrata olmaydi, bu kasallik