Sh. M. Narziyev sh. X. Kiikbonov

daltonizm
deb ataladi. Tayoqchalarda maxsus modda 
ko'rish purpuri hosil bo'ladi. K o'rish purpuri y orug'lik ta ’sirida parchalanib, 
qorong'ida qayta tiklanadi. Agar organizmga yetarli m iqdorda ”A” vitamin kirib 
turmasa, k o'rish purpuri hosil bo'lm aydi va odam kechqurun ko'rm aydigan bo'lib 
qoladi. Bunday holat 
shapko rlik
deb ataladi.
Odam kuchli yorug'dan qorong'ilikka kirsa, ancha vaqtgacha hech narsa 
ko'rm asdan qoladi, chunki kuchli yorug'lik ta 'sin d a tayoqchalardagi ko'rish purpuri 
parchalanib, yo 'q o lib ketadi. Q orong'i jo y d a purpur asta-sekin hosil b o 'la boshlaydi. 
Oradan 12-15 m inut o'tgandan keyin odam atrofdagi narsalarni k o 'ra boshlaydi.
K o'zning y orug'likda va qorong'ida k o'rishga m oslashish qobiliyati 
adaptatsiya
deyiladi. K o'zning har xil uzoqlikdagi narsalarni ravshan ko'rishga moslashishi - 
akkom odalsiya
deyiladi
53

---

Q orong'iga m oslashishda sezuvchanlik 40-50 m inutdan keyin ayrim optimal 
darajasiga yetadi, yoru g 'lik d a m oslashishda esa sezuvchanlikning pasayishi 8-10 
m inut davom etadi.
K o 'z bevosita ravshanlikni sezadi, u yorug'lik kuchining yoritilayotgan yuzaga 
nisbati bilan tavsiflanadi. Ravshanlikning o 'lch o v birligi qilib nit 
{NT)
qabul qilingan; 
ju d a katta bo'lgan ravshanlik (y o ru g iik )d a 30000 
N T
dan ortiq bo'lganda, ko'rm aslik 
samarasi sodir bo'ladi. G igiyenik jihatdan qulay b o'lgan ravshanlik 5000 
N T
gacha 
hisoblanadi
Fazoviy tavsiflarni qabul qilishni baholaganda k o 'rish o'tkirligi asosiy 
tushuncha hisoblanadi. K o'rish o'tkirligi - yoritilganlik, zidlik (mos kelmaslik), 
obyektning shakli v a boshqa om illarga bo g 'liq bo'ladi Y oritilganlikning ko'payishi 
bilan ko'rish o'tkirligi kuchayadi. Zidlikning kam ayishidan ko 'rish o'tkirligi ham 
kamayadi. 
K o'rish o'tkirligi k o 'z to'ridagi tasvir proyeksiyasining qayerda 
joylashganligiga bog'liqdir
K o 'z 7 xil asosiy ranglam i v a ularning 100 dan ortiq ko'rinishdagi turlarini 
ajratadi
Ranglam i sezish 380 dan 780 gacha bo 'lg an uzunlikdagi y o rug'lik to'lqinlariga 
ta 'sir qiladi U zunliklam ing taxminiy chegaralari va ularga to 'g 'ri kelgan ranglar 
quyidagicha: 380 - 455 
nt
(siyoh rang); 455 - 470 
nt
(ko'k); 470 - 500 
nt
( havo rang); 
500 - 550 
nt
(yashil); 550 - 590 
nt
(sariq); 590 - 610 
nt
(to 'q sariq) va 610 - 780 
nt
(qizil) ranglardir.
K o'rish analizatori 
monoxromatik nurlanishning nisbiy ko'rinishi bilan 
tavsiflanadigan m a’lum spektral sezuvchanlikka egadir Eng katta ko'rinish kunduz 
kuni va bunga sariq rang to 'g 'r i keladi; qorong'iga esa yashil - havo rang to 'g 'ri 
keladi. Oq rangdan qora rangga gam m a o 'tish lar axromatik qatorni vujudga keltiradi
Y orug'lik signalidan paydo bo 'lg an sezish signalinm g yo'qo lish ig a yoki uning 
tavsifining 
o'zgarishiga 
qaramasdan, 
m a ’lum 
vaqt 
ichida 
saqlanadi. 
Tadqiqotchilam ing m a’lum otlariga ko'ra, k o'rish enersiyasi 0,1 - 0,3 sekund 
oralig'ida saqlanadi.
54

---

Ikki va uch o'lchovli bo'shliqda obyektlam i anglaganda ko'rish maydoni va 
chuqur ko'rish farq qilinadi. K o'rishning biokulvar (ikki k o 'z bilan) maydoni 
gorizontal yo'nalish d a 120-160°; vertikal b o 'y ich a yuqoriga -55 - 60° va pastga -65 - 
72° o 'z ichiga oladi.
Rangni anglaganda ko'rishning o'lcham maydoni torayadi. Optimal ko'rish 
zonasi quyidagicha chegaralangan: yuqoriga - 25°, pastga - 35°, o 'n g g a va chapga 
32° dan. Chuqur ko'rish bo'shliqni anglash bilan bog'liqdir M utlaq uzoqlikni 
baholash xatosi 30 m etrgacha masofada o 'rta ch a umumiy m asofaga nisbatan 12% 
teng
Tovush yoki havoning tebranishi tashqi eshitish y o'lidan o 'tib, n o g 'o ra pardani 
tebrantiradi 
Bu tebranish eshitish suyaklariga o'tadi 
Suyaklarda takrorlangan 
tebranish oval teshik pardasi orqali labirintdagi (ichki quloqdagi) perilimfaga, undan 
andolim faga o ‘tib, K ortiyev organi tolalariga keladi va ulami tebrantiradi Tebranish 
natijasida eshitish nervi shohchalari ta ’sirlanadi 
Nerv uchlarida hosil bo'lgan 
q o 'zg 'alish eshitish nervi orqali bosh m iya p o 'stlog'idagi eshitish analizatorlariga 
boradi va biz tovushni eshitamiz.
Tovush signallari odam ga ko'p miqdordagi m a’lum otlarni yetkazib beradi Ular 
yana xavfli signallam i uzatish uchun ham xizm at qiladi. O 'z navbatida, akustik holat 
aniq 
miqdorda 
xavfsizlik 
sharoitini 
aniqlavdi. 
Tovush 
to'lqinining 
asosiy 
ko'rsatkichlari jadallik darajasi va chastotasi bo'lib, eshitishni sezishda subyektiv 
ravishda qattiqlik va balandhk sifatida qabul qilinadi
Chastota bo'y ich a eshitishni sezish doirasi 16-20 dan 20 000 - 22 000 
Gs
gacha 
cho'ziladi Eshitish boshlam shining kattaligi seziladigan tovushlarning chastotasiga 
bog'liq. Uning yuqori chegarasi og'riqni sezish b o 'sag 'asi b o'lib, kam darajada 
chastotaga b og'liq va 130-140 
dB
oraliqda yotadi. Jadallik daraiasining chastotaga 
nisbati tovush qattiqligini sezishni aniqlaydi
Tajribada aniqlanganki. odam har xil chastota va jadallikka ega bo'lgan teng 
kattalikdagi tovushlam i baholaydi
55

---

M utlaq differensial b o 's a g 'a taxminan 2-3
Gs
ga teng. N isbiy differensial 
b o 'sa g 'a doimiy bo'lib, u 0,002 ga teng. Real sharoitlarda odam tovush signallarini 
m a’lum akustik fonda qabul qiladi Bunda fon foydali signalni niqoblashi mumkin.
M ehnat m uhofazasida niqoblash (maskirovka) sifati ikki barobar aham iyatga 
egadir. Akustik indikatorlam i yaratish va konstruksiyalashda bunday samaraga 
erishish choralarini k o 'zd a tutish muhimdir. Ayrim holatlarda niqoblash (maskirovka) 
samarasi akustik vaziyatni yaxshilash uchun ishlatilgan bo'lishi mum kin .
Shundan m a’lumki, yuqori chastotali tovushlam i odam uchun kam zararli 
b o'lgan past chastotali ohanglar bilan niqoblash (maskirovka) g'oyasi mavjud.
Insonning tensi sezgi analizatondir Teri qoplovchi a ’zolardan bin bo'lib, 
organizmni 
mexanik 
ta ’sirlardan, 
infeksiyalardan 
him oya 
qiladi, 
moddalar 
almashinuvi mahsulotlari, tuzlar va suvni organizm dan chiqarishga yordam beradi. 
Teri orqali organizm dagi issiqlik tashqi m uhitga chiqarib tunladi. U nda og'riq, issiq - 
sovuq va taktil (tegish va bosim) sezgi retseptorlari joylashgaii. Bu retseptorlar 
ta ’sirlanishi natijasida hosil b o'lgan q o 'zg 'alish bosh m iyaga o'tkaziladi Qaysi 
retseptor ta'sirlanishiga qarab, odam og'riq, issiq-sovuq yoki taktil sezgilam i sezadi.
Sezuvchanlik odam tanasining quyidagi qism larida eng yuqori rivojlangan: q o 'l 
barm oqlarining uchida - 3 g/m m 2; barm oqning orqa tom onida 5 g/m m !, panjaning 
orqa tom onida - 12 g/m m 2; qorinda - 26 g/m m : , tovonda - 250 g/m m 2. Ajratish 
b o 'sag 'asi bosim ning boshlang'ich kattaligida taxminan o 'rta ch a 0,07 ga teng.
Sezgi analizatori fazoviy yakkalanishida yuqori qobiliyatga ega. Taktil 
sezuvchanlikning vaqtincha b o 'sag 'asi kam ida - 0,1 sekund
M oslashish vaqti q o 'zg'atuvchining kuchiga bo g 'liq va tananing har xil qismlari 
uchun 2 dan 20 sekundgacha oraliqda o'zgaradi.
H arakat analizatorlari tizim iga suyaklam ing binkishidan hosil b o 'lg an skelet, 
boylamalar, b o 'g 'im la r va muskullar kiradi. Suyaklar, boylam alar va b o 'g 'im lar 
harakat analizatorlarining passiv qismi, m uskullar esa faol qismi hisoblanadi.
H im oya tuzilmalari va boshqarish qismlarini konstruksiyalashda harakat 
analizatorlarining im koniyatlan m a’lum qiziqish kashf etadi 
Odam muskul 
kuchining qisqarishi keng chegarada o'zgaradi.
56

---

Masalan, panjadagi nom inal kuch 450-650 Nyuton (