Sh. H. Usanov, M. X. Tinibekov harbiy toksikologiya

Klinik manzarasi. Ushbu modda qanday holatda (suyuq, bug‘) 

bo‘lishi va qanday yo‘l bilan organizmga tushishidan (nafas, og‘iz, 

---

80

teri)  qat’i  nazar,  u  birinchi  navbatda  markaziy  asab  tizimiga  ta’sir 

qiladi.  Bunda  zaharli  modda  miqdori  ko‘p  bo‘lsa  –  o‘tkir,  kam 

bo‘lsa surunkali zaharlanishni keltirib chiqaradi. 

Tetraetilqo‘rg‘oshinga  to‘qnash  kelinganda  ta’sirlanish  belgilari 

paydo  bo‘lmaydi.  Intoksikatsiya  bir  necha  soatdan  5  va  undan 

ortiq  kunni  tashkil  qiluvchi  yashirin  davrdan  so‘ng  boshlanadi. 

Intoksikatsiya  zaharli  modda  og‘iz  orqali  tushgandagina  tez 

rivojlanishi mumkin.

Zaharlanishning birinchi belgisi terlash, so‘lakning ko‘p ajralishi, 

qon bosimining (80/40 mm sim.ust.) hamda tana haroratining tushib 

ketishi  (35,2–34,8

o

C)  kuzatiladi.  Bundan  tashqari,  ko‘ngil  aynishi, 

qusish,  lanjlik,  tez  charchash,  ishtaha,  ta’m  va  uyquning  buzilishi, 

bosh  og‘rig‘i,  jinsiy  quvvatning  pasayishi  kuzatiladi.  Ko‘pincha 

jabrlanuvchida  og‘zida  begona  jism  bordek  sezgi  paydo  bo‘ladi  

va  uni  tili  yoki  qo‘li  bilan  chiqarib  tashlashga  harakat  qiladi.  Bu 

belgi faqat tetraetilqo‘rg‘oshin bilan zaharlangandagina kuzatiladi. 

Yuqoridagi  belgilardan  tashqari  zaharlanishda  psixopatologik 

o‘zgarishlar  paydo  bo‘ladi.  Uning  belgilari  quyidagilar:  qo‘rquv, 

ko‘krak sohasida siqilish sezgisi, kayfiyatning tushib ketishi, har xil 

qo‘rqinchli tushlar ko‘rish, bezovtalik. 

O‘ta  og‘ir  darajadagi  zaharlanishlarda  intoksikatsiya  belgilari 

juda kuchayib ketadi. Bu markaziy asab tizimida organik o‘zgarishlar 

sodir  bo‘layotganidan  dalolat  beradi.  Bu  o‘zgarishlar  duduqlanib 

gapirish,  yurganda  chayqalib  ketaverish,  kayfiyatning  o‘z-o‘zidan 

ko‘tarilib ketishi, o‘zining harakatlariga tanqidiy munosabatda bo‘la 

olmaslik kabilar bilan ifodalanadi. 

Yengil  darajada  zaharlanishda  faqat  birinchi  bosqich  belgilar 

paydo bo‘lib, keyinchalik asta-sekin yoki tezda yo‘qolishi mumkin. 

Ko‘p  hollarda  intoksikatsiya  rivojlanishda  davom  etadi.  Bunda 

markaziy  asab  tizimidagi  o‘zgarishlar  yuzaga  chiqadi  va  bu 

o‘zgarishlar  avval  tana  haroratining  39–40

o

C  gacha  ko‘tirilishiga, 

jismoniy  va  ruhiy  qo‘zg‘alishlarning  kuchayishiga,  keyin  psi-

xozgacha olib kelishi mumkin.

---

81

Surunkali zaharlanish kam miqdordagi zaharli moddaning qayta-

qayta ta’sir qilishi natijasida rivojlanadi. Bunda yuqorida keltirilgan 

belgilar paydo bo‘lgani holda psixoz rivojlanmaydi.