Sh. H. Usanov, M. X. Tinibekov harbiy toksikologiya

Zaharli moddalarning organizmga tushishi.  Zaharli  mod-

dalarning  organizmga  tushish  tezligi  turlicha  bo‘lib,  u  moddaning 

konsentratsiyasiga, turiga, tushish yo‘liga bog‘liq bo‘ladi. 

Zaharli  moddalar  organizmga  nafas  a’zolari,  teri,  ko‘z  va  

og‘iz  shilliq  qavatlari  va  oshqozon-ichak  tizimi  orqali  tushishi 

mumkin. 

Zaharli  moddalarning  ko‘pchiligi  bug‘  va  aerozol  ko‘rinishida 

nafas  a’zolari  orqali  tushib,  nafas  yo‘llari  shilliq  qavatlari  hamda 

o‘pka  alveolalari  orqali  so‘riladi.  Nisbatan  yirik  aerozollar  nafas 

yo‘llarida  turib  qolib,  bir  qismi  balg‘am  bilan  chiqariladi.  Biroq 

uning bir qismi so‘lak bilan oshqozon-ichak tizimiga tushadi. Nafas 

a’zolari  orqali  organizmga  tushgan  zaharli  modda  miqdori  zaharli 

moddaning havodagi konsentratsiyasiga, o‘pkaga kirib chiqayotgan 

havo  hamda  qon  aylanish  tezligiga,  ya’ni  jismoniy  zo‘riqishga 

bog‘liq  bo‘ladi.  Zaharli  moddaning  so‘rilishi,  shuningdek, 

adsorbsiya  darajasiga  ham  bog‘liq  bo‘ladi. Adsorbsiya  darajasi  esa 

zaharli  moddaning  erish  darajasiga  hamda  boshqa  fizik-kimyoviy 

xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. 

---

23

Zaharli  moddalar  teri  orqali  ham  organizmga  tushishi  mumkin. 

Zaharli moddalarning teriga ta’sir qilishiga oddiy kiyim, hatto qish 

kiyimi  ham  to‘sqinlik  qila  olmaydi.  Bunda  suvda  eruvchi  zaharli 

moddalar  teri  orqali  so‘rilmasa,  yog‘da  eruvchi  moddalar  teri 

orqali  yaxshi  so‘riladi.  (Zaharli  moddalarning  asosiy  qismi  yog‘da 

eruvchi  hisoblanadi).  Teri  orqali  ajralib  chiqadigan  yog‘lar  zaharli 

moddaning so‘rilishi uchun qulay sharoit yaratadi. 

Zaharlanish  ko‘z  va  boshqa  a’zolar  shilliq  qavatlari  orqali  ham 

sodir  bo‘lishi  mumkin.  Shilliq  qavatlar  orqali  zaharli  moddalar 

tez  so‘riladi.  Zararlangan  suv  va  oziq-ovqatlarni  iste’mol  qilish 

natijasida esa og‘iz orqali zaharlanish sodir bo‘ladi.