Ш. А. ДЎстмуҳамедова, З. Т. Нишанова, С. Х. Жалилова

С.Л.Рубинштейннинг назариясига кўра умумлаштириш ва ақлий 
ҳаракатларнинг кўчиш ҳолати ўқувчиларнинг ақлий тараққиётини 
белгиловчи мезон сифатида ишлатилишини назарда тутади. У таълимда 
тафаккурнинг мантиқий шакллари (тушунча, ҳукмлар ва хулосалар 
чиқариш)нинг таркиб топиши ва ривожла-ниши тўғрисида ҳам назарий, ҳам 
амалий хусусиятга эга бўлган фикрларни билдиради. Таълимда тафаккур 
операцияларининг аҳамияти муаммосининг ёритилиши муҳим аҳамият касб 
этади. Муаллиф таълимда умумлаштиришнинг уч хил тури мавжудлигини 
таъкидлайди: эмпирик, назарий ва дедуктив умумлаштиришлардир. С.Л. 
Рубинштейн мулоҳазасига кўра, ушбу умумлаштиришлар ёрдамида иш 
тутилса, топшириқ ё аста-секин (эмпирик) ёки “бирданига” (назарий) ҳал 
қилиниши мумкин. 
Рус психологлари илмий тадқиқотларини тўрт йўналишга ажратиш 
мумкин, чунки уларнинг ҳар бирида таълим ва тафаккур табиати 
муаллифларнинг дастлабки назарий ёндашувларига боғлиқлиги туфайли 
тафаккур мустақиллигига турлича аҳамият берилган. 
Биринчи йўналишни 
Н.А.Менчинская раҳбарлигида амалга 
оширилган тадқиқотлар ташкил қилади. Улар тафаккур фаолиятини уч 
томондан ўрганадилар: биринчидан, тафаккур фаолиятининг маҳсулотлари, 
яъни ўқувчилар эгаллайдиган билимлар, тушунчалар тадқиқ қилинади. 
Иккинчидан, ўқувчининг тафаккур жараёнлари, учинчидан, ўқувчида 
шаклланган ва билимларни эгаллаш жараёнига таъсир қиладиган тафаккур 
фаолиятининг хусусиятлари кабилар. Ушбу муаммони ишлаб чиқишда 
ўқувчи шахсий фикрлаш жараёнларини бошқарувчи ва тартибга солувчи 
таълимнинг объектигина эмас, балки субъекти бўлиб ҳам кўзга ташланади. 
Муаллифлар воқелик билан боғлиқ ҳолда ўқувчиларда тафаккур 
фаолиятининг маҳсулдор усуллари ёки йўлларини шакллантириш 
муаммосига алоҳида эътибор бердилар. Муаллифлар тафаккур билан амалий 
ҳаракатларнинг ўзаро муносабатлари турли шаклларга эга эканлигига 
аҳамият қаратадилар: Н.А.Менчинскаянинг таъкидлашича, ижодий ва 
оқилона фикр юритиш малакасини шакллантиришнинг маҳсулдор усулини 
ўрганиш учун кенг йўл очилди. Маълумки, бу муаммони