Ш. А. ДЎстмуҳамедова, З. Т. Нишанова, С. Х. Жалилова

А.М.Матюшкин муаммоли деганда, шундай вазиятни назарда 
тутадики, бунда субъектда янгиликни очиш объектнинг номаълум 

---

хусусиятларини, қонуниятларини кашф этиш эҳтиёжи пайдо бўлади. Субъект 
билан объект психологик ўзаро таъсир ўтказиш типини акс эттиради. 
Муаммоли вазиятда номаълум ҳолат иккита кўрсаткичи билан тавсифлайди: 
1) нисбий янгилик даражаси; 2) умумлаштиришнинг нисбий кўрсаткичи.
Муаммоли вазиятни инсон субъектив равишда “қийинчилик”, “тўсиқ” 
воқелик сифатида ўз бошидан кечиради. 
А.М. Матюшкин муаммоли вазиятни 4 хил моделга ажрàтади: 
Хулқ-атвор модели-субъект билан унинг кўзланган мақсади ўртасидаги тўсиқ 
мавжудлиги туфайли у ўз олдига қўйган мақсадига бевосита эриша олмаган 
шароитда вужудга келадиган тафаккурдан иборатдир. Буларга мос тарзда 
муаммони ҳал қилиш тўсиқни енгиш ёки кўзланган мақсадга эришишда 
айланма йўлни топишда мужассамлашади. Бу хилдаги муаммоли вазиятларда 
тўсиқни енгишга имкон берадиган ақлий ҳаракат усуллари топилиши 
мақсадга мувофиқдир.
“Тушунишни талаб қиладиган вазиятлар”да инсон зарур тузилмани 
аниқлашга ёрдам берадиган баъзи муносабатларни топиши лозим. Бундай 
вазиятларда инсон шахсий ҳаракат тамойилини мужассамлаштирувчи 
қонунни, муносабатни, хусусиятни топиши жоиз. Ҳаракатнинг янги 
тамойилини топиш эса фикрлаш предмети “тузилишини” ташкил қилади. 
Муаммоли вазиятнинг эҳтимолли модели - қўйилган топшириқни ҳал 
қилиш учун қулай ҳаракатни танлашни амалга оширувчи тафаккурни 
эҳтимолий жараён сифатида тушунишдан иборатдир. Муаммоли 
вазиятларнинг таҳлил қилинаётган типи “ҳа - йўқ” тамойилига асосланиб 
қарор қабул қилишнинг барча вазиятларида муайян аҳамият касб этади. 
Тафаккур жараёнининг зарурлигини белгилайдиган тўсиқ сифатида ақлий 
ҳаракатларнинг мавжудлигини ифодаловчи бир-бирига қарама-қарши 
усуллар намоён бўлади. 
Муаммоли вазиятларнинг информацион моделида эса тафаккурнинг 
асосий акти - инсон томонидан янги маълумотларни, билимларни ва 
ҳаракатларни эгаллаш ҳамда уларни қайта ўзгартириш жараёнлари 
гавдаланади. Бу моделдан фойдаланиш натижасида