Ш. А. ДЎстмуҳамедова, З. Т. Нишанова, С. Х. Жалилова

Фаннинг дунёқарашдаги 
ролига
Фаннинг билишдаги 
аҳамиятига
Фаннинг ижтимоий 
аҳамиятига
Фаннинг ўзлаштириш 
услубиётига
Фаннинг ўзлаштириш 
даражасига
Фаннинг амалий 
аҳамиятига

---

тафаккурининг сифатига унинг мазмундорлиги, чуқурлиги, кенглиги, 
мустақиллиги, самарадорлиги, тезлиги кабилар киради. Тафаккурнинг 
мазмундорлиги деганда, ўспирин онгида теварак-атрофдаги воқелик 
тўғрисида қанча миқдорда мулоҳазалар, муҳокамалар ва тушунчалар жой 
олганлиги назарда тутилади.
Тафаккурнинг чуқурлиги деганда эса, моддий дунёдаги нарса ва 
ҳодисаларнинг асосий қонунлари, хоссалари, сифатлари, уларнинг ўзаро 
боғланиш ва муносабатлари ўспириннинг фикрлаш фаолиятида тўлиқ 
акс этганлиги тушунилади. Тафаккурнинг кенглиги ўзининг мазмундорлиги 
ва чуқурлиги сифатлари билан боғлиқ бўлади. Тафаккурнинг мустақиллиги 
деганда ўспириннинг шахсий ташаббуси билан ўз олдига янги вазифалар 
қўя билиши, бу вазифаларни ҳеч кимнинг ёрдамисиз, оқилона усуллар 
билан мустақил ҳал қилиш хусусиятини тушуниш керак. Тафаккурнинг 
тезлиги қўйилган саволга тўлиқ жавоб олинган вақт билан белгиланади.
Айрим қиз ва йигитлар ақлий ривожланишдан орқада бўлиб, ўқув 
материалларини ўзлаштиришга улгурмайдилар ёки қийналадилар, улар 
теварак-атрофдаги воқеликни билиб олиш мақсадида умумлаштирувчи 
тушунчалардан фойдаланишни билмайдилар, чунки бу тушунчалар, 
хулосалар, фикрлар, ҳодиса ва фактларни ёдлаб оладилар. Болаларни 
ақлий жиҳатдан ривожлантириш учун ўқиш фаолиятларида фаоллаштириш 
ва уларнинг билимларини онгли равишда ўстириб бориш керак.
Таълимда онглилик ўқувчининг юқори даражадаги фаоллиги билан 
таъминланади. Билимларини фаол фаолият кўрсатиб ўзлаштирганда, 
ўқувчилар бу билимларни яхши тушунибгина қолмай, уларни амалий 
фаолиятда қўллашга ҳам ўрганадилар. Ўқувчиларга ижтимоий масалалар, 
иқтисодий ҳамда ижтимоий фактлар ва ҳодисаларни мустақил равишда 
илмий таҳлил қилиш ва уларга баҳо бериш усулларини махсус ўргатиш 
муҳим ва зарурдир. Бу ўринда ўқувчиларнинг мустақил фикрлашларини 
фаоллаштиришга, тўғри раҳбарлик қилган ҳолда ривожлантириш лозим. 
Ўспиринларнинг ақлий жиҳатдан ривожланишида назарий тафаккурнинг 
роли каттадир. 
Ўспирин адабий асарларни ўқиш ва тушунтириш орқали мустақил 
фикрлаш, мулоҳаза юритиш ва мунозараларга киришишга ўргана боради. 
Унда аста-секин табиат ва жамият ҳақида ўзининг нуқтаи назари, эътиқоди, 
қараши шаклланади. Маълумки, шахснинг ана шу фазилатлари унинг 
фикрлаши, мустақил ўйлаши, тўғри ҳукм ва хулосалар чиқариши, қатъий 
қарорга кела олиши натижасидир. 
Ўспиринларнинг адабий асарни баҳолаши, у ҳақда шахсий фикрларни 
билдириши, муаммо юзасидан баҳслашуви инсоний ҳислатларнинг муайян 
даражада иштирок этиши танқидий тафаккурнинг айнан ўзгинасидир. 
Турмушда учрайдиган ноўрин танқидийлик эса ўспириннинг бадиий диди ва 
ҳаётий тажрибаси заифлигидир. Ўқитувчининг асосий вазифаси ўқувчилар 
тафаккуридаги танқидийликни ҳаққонийлик даражасига кўтаришдан, уларга 
воқеликка одилона, оқилона, танқидий нуқтаи-назардан қарашни 
ўргатишдан иборат. Ўспиринларда моддий дунё тўғрисида шахсий 

---

фикрлар, мулоҳазалар, илмий дунёқараш таркиб топганидан кейингина 
тафаккурнинг танқидийлик хусусияти ривожлана бошлайди. Танқидий 
тафаккурнинг ривожланиши ўқув материалларини пухта ўзлаштиришга, 
таълим жараёнида ташаббускорликка, воқеликни исботлаш ва асослаш 
кўникмалари таркиб топишига имкон яратади. Ҳодисалар тўғрисида ҳукм ва 
хулоса чиқариш, тасдиқлаш ёки инкор қилиш қобилиятини 
ривожлантиради. Ўспириннинг қобилияти ва истеъдоди таълим жараёнида, 
меҳнат фаолиятида ривожланади. Қобилиятнинг ўсиши билимлар, 
кўникмалар, малакаларнинг сифатига боғлиқ бўлиб, шахснинг камол топиш 
жараёнига қўшилиб кетади. Демак, мактабда ўтиладиган, дарслар, 
лаборатория ишлари, амалий машғулотлар, реферат, қонспект ёзиш каби 
фаолият турлари ўспиринлар ўзлаштириш учун зарур материалларни 
мустақил ҳолда тушунишга олиб келади. 
Шахснинг билиш жараёнлари унинг эмоциялари билан боғлиқ. 
Ўсмирлик давридаги кучли эмоционал реакциялар гармонал ва физиологик 
жараёнларга боғлиқ. Болгариялик психологлар