Seziw ham qabil etiw Joba: Seziw haqqinda tu`sinik. Seziwlerdin` klassifikatsiyasi

Adamnin` onin` jeke kelbetinin` o`zgesheliklerinen g`a`rezli bolatug`in kabil etilip atirg`an na`rsege belgili bir katnasi kabil etiudin` tan`lawshilig`inda ko`rinedi. Qabil etiwdin` tan`lawshilig`i- bul basqa ob`ektlerge qarag`anda tek bir ob`ektlerdin` basim ko`pshiligin ayirip shig`ariwi boladi. Ha`r bir qa`niyge zatlardag`i ha`m qubilislardan tiykarinan alg`anda o`zin kiziktiratug`in, o`zi u`yrentug`in na`rseni kabil etiwge umtiladi, ol o`zi qiziqqan zatlardag`i ha`m qubilislardag`i mayda-shu`ydelerdi an`g`armaydi. Sonliktanda ha`rkiyli ka`nigeliklerge iye bolg`an adamlarda ka`siplik kabil etiu tuurali aytadi.

Qabil etken wakitta adamnin` diqqat orayinda turg`an na`rseni qabil etiw ob`ekti, al qalg`an barliq na`rseni fon dep ataydi. Adamlar ko`p ko`shede o`z dostin`iz benen so`ylesip turip, siz alaman arasinda o`z dostin`izdi aniq ko`resiz, al barliq adamlar topari siz ushin tek fon bolip kaladi. Eger sol jerde qanday da bir waqiya bolsa, sizin` diqqatin`iz sog`an awisip ketedi ha`m siz endi so`ylesip turg`an adamin`izdi aziraq, al do`gerke a`tiraptag`in`izdi ko`birek qabil etesiz. (1 su`uret).

Ayirim seziwler spetsifikalik analizatorlarg`a «baylang`an» esabi, ha`m seziu payda boliwi ushin olardin` periferik organlari- retseptorlarina stimuldin` ta`sir etiui jetkilikli boladi. Qabil etiw protsessi nătiyjesinde qurilatug`in obraz ŏz-ara qatnasti, bir waqitta bir neshe analizatorlardin` muwapiqlasqan jumisin belgileydi. Kartinani ko`riw protsessinde na`zer ko`birek toqtag`an elementlerdi diqqat penen u`yrengenimizde, ko`z ha`reketi derlik adam oylawi protsessin sa`wlelendiretug`ini ma`lim boladi. Adam betine na`zer taslag`an wakitta baqlawshi ko`birek ko`z, erin ha`m muring`a diqqat awdaratug`inlig`i aniq. Adamnin` ko`zi ha`m erni haqiyqattanda bettin` en` ta`sirli ha`m shaqqan elementi esaplanip, olardin` xarakteri ha`m ha`reketi boyinsha biz adam psixologiyasi ha`m onin` jag`dayi haqqinda so`z etemiz. Olar baklawshig`a adamnin` keypiyati, onin` xarakteri, qorshag`an adamlarg`a qatnasi h.t.blar haqqinda ko`p na`rselerdi bildiriwi mu`mkin.

Seziw bizlerdin` o`zimizde, predmetlerdin` qabillanatug`in qa`siyetleri, olardin` obrazlari bolsa ken`islikte sheklengen. Bul, seziwden ayirmashilig`i bolg`an, qabillaw ushin xarakterli protsess- ob`ektivatsiya dep ataladi.

Qabil etiwdin` onin` rawajlang`an formasinda seziwden ja`ne bir ayirmashilig`i sonnan ibarat, seziu payda boliuinin` juumag`i kanday da bir seziw (misali, jariqliqti, dawisti, duzlini, dawis ba`lentligin, ten`salmaqliliqti seziw) boladi, al qabil etiw na`tiyjesinde predmet, qubilis, protsess penen insan sanasina awdarilatug`in ha`r qiyli bir-biri menen baylanisli sezimler kompleksin o`z ishine qamtiwshi obraz payda boladi. Qanday da bir predmet qabillaniwi ushin og`an qatnasta onin` izertleniwine, du`zilisi ha`m obrazdi aniqlawg`a bag`darlang`an qanday da bir dus keletug`in (qarama-qarsi) jedellikti a`melge asiriw kerek. Sezim payda boliwi ushin a`dette bunin` keregi joq.

Ko`binese konturli ha`m shtrixli su`wretlerdi, sonday-aq real predmetlerdin` tiyisli elementlerin qabillag`anda adamda ko`riw illyuziyasi (eles) payda boliui mu`mkin. Bunday illyuziyalar ko`plep belgili. Bul- shelpiwish siyakli taraliwshi siziklar foninda berilgen shen`ber konturinin` burmalaniwi ha`m kontsentrik shen`ber foninda kvadrat su`uretinin` burmalaniui menen baylanisli illyuziyalar

(eles).

Qabil etiw sferasinda illywziyanin` bar boliwi ha`r qiyli, bul qabillawshi sistemanin` jag`dayinan, sonday-aq qabillanip atirg`an materialdin` sho`lkemlesiu o`zgesheliginen bag`inishli sebeplerden boliwi mu`mkin bolip, son`g`i waqitlari baspa so`zde ko`plep ja`riyalanip atirg`an Ushiwshi ob`ektlerdi «ko`riw» siyaqli ko`plegen qa`teler tu`sindiriledi. Konturlardi qabillaw usili ha`m jaziqliq tipindegi ma`nili figuralar mazmuni menen birge adamdi ku`ndelikli qorshag`an a`tiraptin` aq-qara pertseptiv dinamikalik kartinasin payda etetug`in ken`islik, wakit ha`m ha`reketti qabillaw mexanizmine qisqasha toqtap o`temiz. Ken`islikti qabillaw predmettin` forma, mug`dar, aralik, predmetler aralig`in quraydi.

Predmetler formasin qabil etiwde faktorlardin` u`sh tiykarg`i topari katnasadi-

1.Bas miyi qabig`inin` nerv kletkalarinin` uqibi sonnan ibarat ol belgili bir mazmunlilik, bag`darlaniw, konfiguratsiya ha`m uzinliqqa iye su`wret elementine tan`lawli ta`sir etedi. Bunday kletkalar kletka- detektorlar dep ataladi. O`z retseptiv maydani ka`siyetlerine bola, olar ko`riw maydaninda belgili elementlerdi, misali konturli su`uret, konkret uzinliktin` sizig`in, ken`lik ha`m jaypawit, su`yir mu`yesh, kontrastti ayirip ko`rsetedi.

2. Geshtal`tpsixologlar ta`repinen, belgilengen ha`m joqarida su`wretlengen figura, forma ha`m konturlardin` payda boliw nizami

3. Ob`ekt konturi ha`m u`sti beti boyinsha qoldin` ha`reketi, ken`islikte adam ha`m onin` dene bo`leginin` awisiwi (o`zgeriwi) na`tiyjesinde aling`an turmislik ta`jiriybe..Bizdi qorshap turgan dun`yada oz aldina ayirim kasiyetler emes, al zatlar, narse-qaralar, qubilislar, sesler emes, al ses­lerdi shigaratugin zatlar menen qubilislar: jakti emes, al jaqti­lanip turatugin zatlar, iyisler emes, al ankip turatugin ob`ekti­ler bar. Sonliktan seziwlerdin tiykarinda zatlardi bir putin tu­rinde, olardin qasiyetlerinin jiyindisi menen birge sawlelendiriw protsessi retindegi anagurlim joqari darejedegi bilip aliw protses­si duziliwi tiyis, bolmasa dun`yani bilip aliw mumkin bolmay qala­di.

biz seziwler haqqinda, yagniy zatlar xam waqi­yalardin ayirim ozgesheliklerin payda ettiriw haqqinda gap jurgiz­dik. Biraq aynala-atirap dun`yani biliw protsessinde bizge ozinin ayirim ozgesheligi menen, sonda da jeke halda tasiyir korsetiwshi zatlar ham waqiyalar kemnen-kem ushiraydi. Adette bizge zatlar xam waqiyalar ozlerinin barliq ozgeshelikleri: reni, iyisi, dawisi, da­mi ham tagi basqalari menen tasiyir etip turadi. Misali jas bala­ga birinshi birinshi martebe alma berilgen payitta, onin seziw or­ganina bir wakittin ozinde aniq ren de, jagimli iyiste, mazali damde tasiyir korsetedi. Bir soz benen aytqanda alma har qiyli ozgeshelikleri menen tasiyir etedi. Bunda bala tek ayirim ozgeshe­liklerin emes, mumkin zatti (biz keltirgen misalda almani) toligi menen (har tarepleme) biledi.

Adamnin analizatorlarina tasiyir jasaytugin zatlardin ham qubilislardin miy qabiginda (sanamizda) sawleleniwin qabil etiw dep ataydi. Seziw protsessinen ayirmashilik adam qabil etken wakit­ta zatlardin ham qubilislardin ayirim qasiyetlerin emes, al doge­rek-atiraptagi dun`yanin zatlarin ham qubilislarin bir putin ha­linda bilip alatugininda boladi.

Qabillaw protsessinde zattin toliq obrazinin payda etiliwine sebep adamda omiri dawaminda quramali bir putin qozdiriwshilar ta­siyri sebepli juda kop bekkem, quwatli baylanislar juzege kelgen boladi. Bir putin qozdiriwshilar tasiyrinde juzege kelgen refleks­ler ushin sol narse harakterli, bir putin narsenin ayirim bolekle­ri de payda ete aladi. Bugan bir putin narsenin xar bir bolegi baska bolekleri menen oz-ara baylaniskan boliui sebep boladi. Eger siz bir adam menen jaqinnan dos bolsaniz, siz oni hatte qay­si bir ozgesheliginen maselen, dawisinan da taniy alasiz. Bir pu­tin narse (sol adamnin barlik ozgeshelikleri) qanday reaktsiya kor­setken bolsa, bir putin narsenin ayirim bolegi (dawis)de sonday reaktsiya payda etedi.

Qozdiriwshilar kompleksi barqulla tendey tasiyir korsete ber­meydi, izbe-iz tasiyir etiwide mumkin. Adam qabil etiwde onin ka­siyetlerinin kompleksi ten tasiyir etse, dauisi adam sozi izbe-iz tasiyir korsetiwshi qozdiriwshilar kompleksine misal bola aladi. Kompleks qozdiriwshilar ten tasiyir etkende qanday reaktsiya juzege kelse, komplekstin bolekleri izbe-iz tasiyir etken wakitta da tap sol reaktsiyanin ozi (refleks) payda bola beredi. Bul tajiriybede aniklangan. Maselen adamda belgili gapke shartli refleks payda etilgen gap aytiliwi menen bir wakitta otkir nurli lampochka da jagilgan, otkir jaqtiliq nuri koriw analizatorinin sezgirligin tomenletken. Natiyje sonday bolip shiqqan: putkil gap qanday reak­tsiyani juzege keltirgen bolsa, gaptin xar bir bolegi de sonday re­aktsiyani payda etken, bunda gaptin bas boleklerine kobirek reaktsiya etilgen, sebebi tiykargi magana gaptin usi boleklerinde jamlesken boladi. Qabil etiwdin bul ozgesheligi turmista mudami kozge tasla­nip turadi. Sonin ushin qandayda bir namani onin boleginen de bi­lip alamiz, anik bir sozdi onin bas betinen bilip alamiz, tekste­gi sozdin qate jazilganin, hariplerdi tusirip qaldirganin kormey qalamiz, sebebi putkil bir sozdi onin bolekleri kozge taslaniwi menen aq qabil etemiz.

Qabil etiwdin seziw protsessinen ayirmashiligi adam qabil et­ken wakitta zatlardin ham qubilislardin ayirim qasiyetlerin emes, al dogerek atiraptagi dun`yanin zatlarin ham qubilislarin bir pu­tin halinda bilip alatugininda boladi.

Qabil etiwdin tiykarin seziuler quraydi, birak qabil etiw seziwler jiyindisinan ibarat bolmaydi. Maselen biz qara rennin, qattiliqtin ham tuwri muyeshliktin jiyindisin emes, al klass tax­tasin qabil etemiz. Biz qabil ete otirip, sezimler toparin ayirip ishgarip ham olardi bir putin obrazga biriktirip gana qoymastan, al usi obrazin tusinip alamiz, oni tusinemiz, bunin ushin ozimiz­din otkendegi tajiriybemizdi kollanamiz. Basqasha etip aytqanda, adamnin qabil etiwi yadtin ham oylawdin xizmetisiz mumkin bolmay qaladi.

Qabil etiw uyan sawlelendiriw emes, al quramali xizmet bola­di, onin protsessinde adam dogerek-atiraptagi dun`yanin teren bilip aladi, qabil etilip atirgan ob`ektlerdi izertleydi. Qabil etiw xizmetinin ahmiyetli qurilis bolegi-xareketler: zatti qarmalap yamasa onin menen baska bir kiyin xareketti islep atirgan koldin xareketleri h.t.b. boladi. Maselen kozdin xareketlerisiz koriw qabil etiwi bolmaydi. Egerde arnawli aspabtin jardemi menen koz­din toliq qilt etpey turiwina erisilse, ol ob`ektti kormey qala­di. Qabil etiw protsessinde soylew, ataw yagniy zatti soz benen bildiriw ulken ahmiyetke iye boladi. Zattin sirtki korinisi son­shelli emeski yamasa ozgerip ketetugin, bul narse oni darxal bilip aliuga mumkinshilik bermeytugin jagdaylar boladi. Bunday jagday­larga zatti oz ati menen atau, sozge baylanisli obrazlardi payda etedi xam olarga zatti tez tanip aliuga mumkinshilik beredi.

2.Qabil etiudin fiziologiyalik tiykari zatlar Ham Waqiyalar qasiyetlerinin barligi ham bir bolegi sipatinda tasiyir korsetiwshi qozdiriwshilar kompleksinde payda boliwshi shartli reflekslerden ibarat.

Miyde burin juzege kelgen nerv baylanislari adamnin otmish tajiriybesin jamlestiredi. Adam otmish tajiriybege ieyligi sebepli de ozine tasiyir korsetip turgan qozdiriwshilardi atiraptagi bel­gili zatlar xam waqiyalar sipatinda qabil etedi. Otmish tajiriybe menen hesh bir baylanisli bolmagan narseni adam anik bir malim narsedey qabil ete almaydi. Otmish tajiriybege iye bolmaganda adam zatlardi har sapari janasha qabil etedi, bul bolsa adamnin dogerek atiraptagi dun`ya menen munasibetin qiyinlastirgan bolar edi.

Qabil etiwdin tiykari kompleks qozdiriwshilar, qozdiriwshilar­din oz-ara baylanisi ham munasibeti tasiyrinde juzege keliwshi reflekslerden ibarat bolgani ushin da, qabil etiu onin quramina kiriwshi bolek-bolek seziwlerdin barliginan sapa ayirmashiligina iye. Qabil etiw sawlelendiriwdin ozine tan joqariraq basqishi. Al­mani qabil etiw qizil yamasa kogis-sari ren, jagimli iyis hamde mazali dam haqqindagi seziwlerdin apiwayi jiyindisinan ibarat emes. Qabil etiw ozinin barliq ozgeshelikleri menen baska narse­lerden ajiralip turiushi belgili zattin sawleleniwi. Qabil etiw tiykarinda refleksler (qozdiriwshilardin oz-ara baylanisi ham mu­nasibetine qarap payda boliwshi refleksler) jatiwi adamnin soz yamasa melodiyalardi, bul siz kim tarepinen aytiliwinan, melodiya bolsa qanday aspabta shertiliwinen, yagniy ayirim qozdiriwshilar ta­siyrinin ozgeriwinen (juwan yamasa jinishke tonda), atqariliwinan katti nazer, belgili manisi, mazmuni menen qabil etiwge mumkinshi­lik beredi.

Qabil etiwdin arnawli organlari joq. qabil etiw ushin materi­allardi analizatorlar beredi. Qabil etiwdin tiykarin nervlik bay­lanislardin quramali sistemasi quraydi. Dogerek atiraptagi dun`­yanin zatlari menen qubilislari bir qatar qasiyetlerge iye boladi ham usi qasiyetler arqali har qiyli analizatorlarga tasiyir ja­saydi. Daslep biytanis zatti qabil ete otirip (maselen, limondi) bala onin dongelek formasin ham sari renin (koriw analizatori ar­kali) onin ozine tan xosh iyisti seziu analizatori arkali, jumsaq, gedir-budir ustingi betin (teri ham hareket etiwshi analizatorlar arqali) onin turshek damin (dam seziw analizatori arqali) sezedi. Solay etip, zat usi jagdayda limon, quramali kompleks turdegi qozdiriwshi boladi. Degen menen qabil etiw sintetikaliq xizmettin natiyjesi, harqiyli seziwlerdin baylanisi boladi. Basqasha etip aytqanda, qabil etiudin tiykarin analizatorlar arkali baylanislar dep atalatugin baylanislar xar kiyli analizatorlar arasindagi baylanislar kuraydi.

Usinday baylanislardin boliwi zatlardi tek bir gana bir ana­lizatordin korsetpeleri tiykarinda duris kabil etiuge mumkinshilik beredi. Maselen, men granit pltiani koremen xam oni katti jane suuik zat dep kabil etemen. Birak denenin qattiligin xam suwiqli­gin koriwge bolmaydi, al bul seziwlerdi basqa analizatorlar bere­di. Bul jagdayda koriw analizatorinin qoziwi analizatorlar arqali baylanislardin tiyisli sistemasin qozdirip jiberiwge alip keledi. Soqir bolip tuwilgan,biraq operatsyaidan son kozi ashilgan adamlar­din qabil etiuin baqlay otirip usinday baylanislardin aniklani­win anik bayqawga boladi.Daslepki wakitta olar korgen nar­sesin zatlardi karmalap koriwdin jardemi menen koriw organinin korsetpelerin angariwga uyrenbegenshe tusinip ala almaydi.

Bunday adamlar daslepki waqitlarda kozdin jardemi menen ta­nis zatlardi angarmaydi. Kozi ashilgan adamga shiysheni korsetken ham oni ne ekenin aniqlawdi otinish etken waqitta, ol «bilmeymen, bul zat boliwi toliq itimal» dep juuap bergen jagday malim. Basqa bir adam geometriyalik denelerdi (kubti, shardi, piramidani) korip, olardi qarmalap koriw arkali aniqlamagansha bul ne ekenin hesh qan­day tusine almadi. Koriw ham tiyip seziwlerdin arasinda baylanis payda bolgannan son zatti korip taniw mumkin boladi.

Egerde qabil etilip atirgan qubilis ozinin tabiyati jaginan tek bir analizatordi tasir jasasa (maselen namani qabil etkende yamasa soylewdi kabil etkende) onda qabil etiudin tiykarin anali­zatorlar araliq baylanislar sistemalari quraydi. Bul elementlerge qatnasina, oz-ara baylanisina tiyisli baylanis boladi. Bunday baylanislardin esitiu analizatorinda payda boliui nama ga dauista ga har qiyli aspablarda orinlangan wakitta esitilse de namani ogan jatatugin seslerdin bir-birine bolgan qatnasina qaray bilip aliuga mumkinshilik beredi. Bunday baylanislardin esitiu analiza­torinda payda boliui zatlardin kolemi ham reni qanday boliwina qaramastan zatlardin sulderin ayirip taniwdi tamiyinleydi.

qabil etiwdin manililigi analizatorlardin ekinshi sapargi qa­biq maydanlari dep atalatugin narsenin jumisi menen baylanisli boladi. Analizatorlardin qabiq tarawinda qozip ketken wakitta se­ziwdi tamiyinleytugin birinshi sapargi maydanlardi ham jumisi se­ziwlerdi bir putin obrazga biriktiriwden jane oni tusinip aliwdan ibarat bolgan ekinshi sapargi maydanlardi ayirip shigaradi.