Сентябрь 2020 10-қисм

Kalit so‘zlar: 
o‘qish, yozish, hisoblash, kuzatish, savodxonlik
Birinchi va ikkinchi sinflarda bolalar maktab hayotida faoliyat ko‘rsatishga tayyorlanadi. 
o‘quv fanlaridan umumiy tushunchalar beriladi. o‘qish, yozish, hisoblash, kuzatish va mehnat 
malakalari hosil qilishga savodxonlik to‘liq egallanishiga asosiy e’tibor qaratishdi.
uchinchi, to‘rtinchi sinflarda esa bilim, ko‘nikma va malakalar yanada mustahkamlanadi 
dastlabki nazariy tushunchalar hamda tasavurlar hosil qilinadi.
maktabda o‘qitish elementar o‘qish va yozishga o‘rgatishdan boshlanadi. alifbega asoslangan 
holda qisqa muddata o‘quvchilar o‘qish yozishga o‘rgatiladi.
o‘zbek tili yozuvi fonematik yozuvdir, ozbek tili yozuvi uchun 1993 yil lotin grafikasi 
asos qilib olinadi ya’ni nutqning har bir tovushi uchun yozuv unga mos shakli qabul qilindi. 
o‘qituvchi savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarga tovushlar haqida ma’lumot berishda o‘zbek 
tilini fonetik xususiyatlarni hisobga olishi zarur.
Savod o‘rgatish analitik sintektik tovush metodida olib boriladi. Bu metodda so‘z bo‘g‘iniga 
kerakli tovush ajratib olinadi tahlil qilinadi, o‘rganilgan harflar bilan sintezlanadi. hozirgi o‘zbek 
tilida unlilar sistemasi(a,e,i,o,u,o‘) savod o‘rgatishda tovush harf bilan tanishtirish unlilardan 
boshlanadi.
Savod o‘rgatishda fonematik qobiliyatlarni o‘stirish, to‘g‘ri va aniq talaffuz qilishga o‘rgatishda 
fonematik qobiliyatlarni o‘stirish, to‘g‘ri va aniq talaffuz qilishga o‘rgatish tovushni ajralish 
ko‘nikmasini o‘stirish muhim sanaladi.
Savodga o‘rgatishning barcha bosqichlarida nutq bo‘laklarini birlashtirish uyg‘unlashtirish 
tarkiblash yoki aksincha yaxlit nutqni bo‘laklarga ajratish tahlil qilishga oid fikriy operatsiyalar 
amalga oshiriladi. Savodga o‘rgatishning barcha bosqichlarida tahlil-tarkib operatsiyalaridan 
unumli foydalaniladi. Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchining kelajakdagi taraqqiyotini belgilab 
bernvchi ruhiy talimiy asoslarqo‘yiladi. Barkamol avlod taraqqiyoti savod chiqarishning asosi 
bo‘lgan alifbe darsliklarining talimiy tarbiyaviy sifat darajasiga bog‘liq.
So‘zlarni o‘qishda esa tovush uyg‘unligiga tovushlarni harflab emas bo‘g‘inlab biriktirib 
o‘qishga alohida e’tibor beriladi.
1. Savodga o‘rgatishning barcha bosqichlarida nutq bo‘laklarini birlashtirish uyg‘unlashtirish 
tarkiblash yoki aksincha yaxlit nutqni bo‘laklarga ajratish tahlil qilishga oid fikriy operatsiyalar 
amalga oshiriladi.
Shuning uchun ham bu metod (ajratish-qo‘shish tahlil) tarkib usuli deb ataladi.
2. alifbe davrida o‘quv materillarini tanlash va joylashtirishda o‘quvchining fikrlash darajasi 
yoshi va imkoniyatlarini hisobga olgan holda nutq tovushlarining xususiyatlari nazarda tutiladi.
Bu tamoyil tovush va harflarini o‘rganish tartibiga o‘qish uchun so‘z tanlashga matn tanlashga 
matnlar hajmiga bevosita taalluqlidir. analitik-sintetik tovush metodiga k.d.ushinskiy asos 
solgan. Bu metod hozirgi kunga qadar ancha takomillashdi. Shu bois analitik-sintetik tovush 
metodi an’anaviy tamoyillarga va shakllan ish, tashkil topish jarayonida bo‘lgan tamoyillarga 
ega. metodning an’anaviy tamoyillari quyidagilar:
l.Savod o‘rgatishda analitik-sintetik tovush metodi shaxsni shakllantirish maqsadiga ko‘ra 
ta’limiy va o‘stiruvchi xarakterda bo‘ladi, nutqiy mashqlar orqali aqlning o‘sishini ta’minlaydi. 
o‘qishning ongli olishini talab etadi.
1. Bu metod tashkiliy tomondan ikki davrga;
a) alifbegacha tayyorlov davri
B) alifbo davriga bo‘linadi, ikkinchidan, yozuvga o‘rgatish o‘qishga o‘rgatish bilan parallel 

---

115