Seminar mavzulari Mavzu-1: Atmosferaga texnologik manbalardan chiqariladigan ifloslovchi moddalar

tropopauza
deb ataladi. 
Tropopauza balandligi 17 km dan (evator ustiga) 9 m gacha (ыutb usida ) 
o‟zgaradi. Tropauzadan yuыorida deyarli doimo bulutsiz va nisbatan tinch bo‟lgan 
stroposfera ыatlami bo‟lib, bazi vaыtlarda 20-22 km balandlikda muz kristallaridan 
tarkib topgan sadafsimon bulutlar kuzatiladi. Stroposferaning pastki ыatlamlarida 
tempratura balandlik bo‟yicha o‟zgarmaydi. 30 km balandlikdan boshlab „avo 
tempraturasi orta boradi va50-60 km balandlikda 290 ºK gacha etadi. O‟rta va 
yuыori kengliklarda tempraturaning balandlik bo‟yicha o‟zgarishiga ыarab 
strosfera ikkiga: 1) tempraturasi o‟zgarmaydigan izosfera; 2) tempraturasi ortib 
boradigan inverisiya- izopauza ыatlamlariga bo‟linadi. 
Ыuyi ekvatorial kengliklarda stroposfera odatda inversiyadan boshlanadi. 
Meridian bo‟yicha „avo ko‟chishining kuchayishi (stroposferaning mu‟im 
xossalari) Er yarim sharlari orliidagi „avo almashinuviga yordam beradi. Ta‟minan 
80-90 km balandlik oraliidagi atmosfera ыatlamini mezosfera deb yuritiladi. 
Mezosferaning 82-85 balandligida yoz vatida kumushsimon bulutlar kuzatiladi. 
Mezosferada „avos tarkibi troposfera va strosfera ыatlamlaridagi kabi aralash 
gazlardan iborat. Mezosferada fotokimyoviy jarayonlar katta ro‟l o‟ynaydi. 
Ыuyoshning ыisыa to‟lыini radiatsiya tasirida aktiv xarakatchan atom va 
malekulyar xosil bo‟ladi. 90 km yuыorida termosfera ыatlami boshlanib, 
tempratura tez ko‟tarila boradi. Tempraturaning ko‟tarilish darajasi ыisыa to‟lыinli 
ыuyosh radiatsiyasining yutilish jadalligiga boliы. Mezopauzadan yuыorida 
to‟lыin uzunligi 1750 A dan ыisыa bo‟lgan ultrabinafsha nurlaryutiladi.
Termosfera va ekzosferada Ыnyoshning ultrabinafsha, rengent va korpuskulyar 
nurlari tasirida dissotsiyalanish ro‟y beradi. Kislorod molekulasi 80-90 km dan 
200-250 km gacha, azot esa 250 km dan yuыori balandliklarda dissotsiyalanadi, 
yani atomlarga ajraladi. 400- 500 km balandlikdan yuыorida atmosfera asosan 
kislorod va azotning atomlaridan tashkil topgan. Bu ыatlamlarda neytral geliy 
bo‟lib, uning miыdori balandlik bo‟yicha ortib boradi. „avo taribining balandlik 
bo‟yicha o‟zgarishiga gazlar diffuziyasi „am kuchli tasir ыiladi.
Termosferaning pastki ыismida konveksiya, yuыori ыismida esa issiыlik 
o‟tkazuvchanlik bilan issiыlik almashinadi. 100- 900 km dan balandlikdagi 
ыatlamda ыutb yodusi va ionosfera ыatlami boshlanib, tempratura o‟zgarmay 
ыoladi. Erning suniy yo‟ldoshlari (ESY) ning uchishiga atmosferaning tasiri 
o‟rganila boshlandi. Atmosferaning erdan 150 km gacha bo‟lgan ыatlamini zich 
ыatlam va unda yuыoridagi ыatlamini er atrofidagi osimk bo‟shliы deb ajratiladi. 
Er sirtiga yaыin atmosfera ыatlamlarining zichligi katta bo‟lganligi sababli kosmik 
tezlikdagi raketa vasuniy yo‟ldoshlar bu ыatlamda ucha olmaydilar, yonib 

---

ketadilar. SHuning uchun „am planetalararo fazodan er atmosferasining zich 
ыatlamiga kirib kelgan planetalar 120 km balandlikda ыiziy boshlaydi, va nixoyat 
60 km balandlikda yonib ketadi. Bu „odisani „alы tilida «yulduz uchdi» deb 
yuritadi. Raketa va suniy yo‟ldoshlar 150 km dan boshlab er atrofida aylanishi 
mumkin. Atmosfera elektr o‟tkazuvchanlik xossasiga ega. Atmosferadagi elastik 
to‟lыinlar tovush beradi. YOrulik atmosferadan o‟tayotgan vaыtda tuman 
tomchilari va kristallardan ыaytishi, sochilishi vasinishi natijasida xar -xil optik 
xodisalar ro‟y beradi.
Atmosferada malum miыdorda radiaktiv moddalar bo‟ladi. Ular tabiiy va 
reaktivlik natijasida „osil bo‟ladi. Atmosfera sanoat, transport va boshqa yoqish 
ishlari natijasida ifloslanmoqda. Bular birgalikda atmosferaga har yili milliardlab 
tonna qattiq va gazsimon zarralar chiqarib tashlaydi. Atmosferani asosan uglerod 
oksidi (SO) va oltingugurt gazi (SO2) ifloslaydi, bular asosan mineral yoqilg„ilar 
yoqilganda chiqadi. Atmosfera havosini yana oltingugurt, azot, fosfor oksidlari, 
qo„rg„oshin, simob, alyumini va boshqa msetallar ham ifloslaydi. 
Atmosferaga oltingugurt gazini ta‟siriga kelsak, Evropa SHimoliy 
Amerikada oltingugurt gazi yomg„irlari tez-tez yog„ib turadi. Kislotali yomg„irlar
hosildorlikni kamaytiradi, o„rmonlarni quritadi, chuchiksuvlardagi hayotni 
o„ldiradi, binolarni buzadi, kishilar sog„lig„iga yomon ta‟sir qiladi. 
Misol: Asosan Buyuk Britaniya va Germaniyadan keladigan kislotali 
yomg„irlar ta‟sirida Skandinaviyadagi 20 ming kulda hayot turadi. 
Atmosfera havosida karbonat angdrid miqdori 10-15 % ga ko„paydi. 
Karbonat angidridni ikki marta ko„payishi atmosfera havosini quyi qatlamlarida 
havoning o„rtacha barobarida ko„payishi taxlil qilindi. CHunki 70-yillar o„rtalariga 
kelib, 0,5 barobarga ko„tarildi. Er sharida havo xaroratini ortib borishi doimiy 
muzliklarga erishiga tabiat muvozanatini buzilishiga va oldindan aytish qiyin 
bo„lgan katta ekologik fojealarga olib kelishi mumkin. Atmosferani er yuzasidagi 
45 km balandlikkacha bo„lgan qismida ozon ya‟ni uch atomli kislorot ko„p 
tarqalgan. Bu gaz asosan 15-25 km balandlikda ko„p bo„lib u o„ziga xos qatlam 
“ozon ekrani” ni hosil qiladi. Bu qatlam quyoshdan keluvchi ko„plab ultra binafsha 
nurlarini yutib, pastga –er yuziga o„tkazmaydi. Atmosferaga chiqarilayotgan gazlar 
ta‟sirida ozon tarkibidagi kislorotni yo„qolishi oqibatida er sharining “ozon 
tuynugi” hosil bo„ldi. 
Mamlakatimizda atmosfera xavosini muxofaza qilishning dolzarbligi, uni 
muxofaza qilish, ifloslanishning oldini olish, O„zbekiston Respublikasining 
xalqaro tadbirlarda ishtirok etish masalasiga aloxida e‟tibor qaratilgan. 
O„zbekiston 
Respublikasining 
Konstitutsiyasi,”Tabiatni 
muxofas 
qilishto„g„risida”gi xamda, 1996 y 27dekabrda qabul qilingan “atmosfera xavosini 
muhofaza qilish to„g„risida”gi qonunlari mazkur masalaga xuquqiy masala qilib 
olingan,yoritilgan. 
SHuningdek, atmosfera xavosiga zararli ta‟sir ko„rsatkanlik uchun 
solinadigan jarima, atmosfera xavosining muxofazasi ustidan nazorat qilish tartibi 
mazkur soxadagi qonun xujjatlarni buzganlik uchun yuridik javobgarlik masalalari 
xam batafsil bayon etilgan atrof muxitning ekologik xolati va xududlar ekologik 

---

muvozanatining buzilishi ko„p jixatdan atmosfera xavosining tarkibiga xamda 
uning turli ishlab chiqarishlar ta‟siridagi salbiy o„zgarishlariga bog„liqdir.
90-yillar ma‟lumotlariga ko„ra, Respublikada havoni bulg„ayotgan 35000 
doimiy manba bo„lib, ularning yarmiga yaqini chang va turli xil zararli gazlarni 
tutib qoluvchi va tozalovchi moslamaga ega, bu moslamalarning 4,1 qismi esa 
buzuq yoki samaradorligi juda past.
Mutaxascislar ma‟lumotlariga qaraganda, har yili respublikaning atmosfera 
havosiga 4 mln tonnaga yaqin zararli moddalar quyilmoqda. SHularning 50 %i 
uglerod oksidiga to„g„ri keladi, 15 % i uglevodorod chiqindilari, 14 % ni
oltingugurt qo„sh oksidi , 9 % ni azod oksidi, 8 % ni qattiq moddalar tashkil etadi 
va 4 % ga yaqini o„ziga xos o„tkir zaharli moddalarga to„g„ri keladi. 
Atmosfera uglerod yig„indisining ko„payib borishi natijasida o„ziga xos 
keng qo„llamdagi “issiqxona efekti” vujudga keladi. Oqibatda er havosining 
o„rtacha xarorati ortib ketadi. 
Arid mintaqasida joylashgan O„zbekiston Respublikasida tez-tez chang 
bo„ronlarini kuzatib turuvchi, atmosferani chang – to„zonga chulg„aguvchi
Qorako„l va Qizilqum saxrolaridek yirik tabiiy manbaalar mavjud. So„ngi 10 
yilliklar mobaynida Orol dengizining qurib borishi tufayli chang va tez uchadigan 
yana bir tabiiy manba paydo bo„ldi. 
Davlat organlari, korxonalar, muassalar, tashkilotlar jamoat birlashmalari va 
fuqarolarning atmosfera havosini muhofaza qilish soxasidagi faoliyatini xuquqiy 
jixatdan tartibga solish. 
YUqorida tilga olingan qonunlarning to„rt moddasiga ko„ra fuqarolar hayot 
va sog„liq uchun qulay atmosfera havosiga ega bo„li, atmosfera havosining holati
uning hamda uni muxofaza qilish yuzasidan ko„rsatilgan chora-tadbirlar 
to„g„risida o„z vaqtida va ishonchli axborot olish, atmosfera havosiga 
ifloslantiruvchi moddalar biologik organizmlar chiqarilishi hamda fizikaviy 
omillarning atmosferaga zararli ta‟sir ko„rsatish orqali o„zlarining salomatligi 
hamda mulkiga ziyon etkazilgan hollarda zararni undirib olishi xuquqiga egadirlar. 
Fuqarolar atmosfera havosini avaylashlari, uning ifloslanishiga, kamaeishiga 
va unga fizikaviy omillar zararli ta‟sir etishga olib keluvchi harakatlarni 
qilmasliklari shart. 
Qonunning 16-moddasiga binoan ishlatilgan gazlar chiqarib yuborilganida 
ulardan ifloslantiruvchi moddalarning miqdori yoki ular fizikaviy omillarning 
zararli ta‟sir ko„rsatishi normativlardan yuqori bo„lgan transport vositalari va 
boshqa qatnov vositalari hamda qurilmalarni ishlab chiqarish va ulardan 
foydalanish taqiqlanadi. 
Xulosa qilib shuni aytish kerakki, dunyo sanoat transport, tabiiat 
“buzg„unchilari” tomonidan har daqiqada zararlanyapti hamjamiyatlarni oldidagi 
vazifa esa ushbu atrof muxitni ifloslanishin oldini olish bo„lib qolmoqda. 
Rivojlanayotgan davrda ushbu muammolarni oldini olish, atrof - muxitni 
zararsizlantiradigan sabablarni takominlashtirishga to„g„ri kelmoqda. 
Bizning davrimizga kelib jamiyat bilan tabiat o„zar ta‟siri butun 
insoniyatning eng muxim muammolaridan biri bo„lib oldi. Antrolegen o„zgarishlar 
taraqiyotiga ema, balki atrof - muxitning ifloslanishiga, tabiiat resuruslarini 

---

kamayishiga, qobig„iga katta ta‟sir ko„rsatda. Anashu sababdan tabiatda 
foydalanishni siyosat yuritish hozirgi zamondagi eng muxim masalalardan biridir. 
Atrof – muxitni muxofaza qilish borasidagi yuqorida yuritilgan ta‟sirchan 
chora-tadbirlarni ro„yobga chiqarish yaqin vaqt ichidayoq oldingi tizimdan yosh 
respublikaga meros bo„lib qolgan ekologim soxasidagi ko„pgina illatlar,
kamchiliklar va xatolarni bartaraf etish imkoniyatini yuzaga keltiradi. SHuningdek 
keng ko„lamdagi tanglik taxdidini barxam topdirish, respublika aholisi uchun 
jismonan sog„lom yosh avlodning dunyoga kelishi va rivojlanishi uchun zarur 
shart- sharoitlar hamda ekologiya jixatidan musaffo hayoti muxit yaratish imkonini 
beradi.
Atmosfera radiaktivligida asosiy rolni 
Tojikiston alyuminiy zavodining atmosferaga chiqarayotgan zaharli chiqindilari 
nafaqat ushbu qo`shni mamlakatning korxonaga yaqin joylashgan tumanlari, balki 
Surxondaryo viloyati aholisi va atrof-muhitga ham salbiy ta`sir ko`rsatmoqda. 
"Ekosan" ekologiya va salomatlik xalqaro tashkilotida bo`lib o`tgan uchrashuvda 
ana shu haqda so`z bordi. Unda respublikamiz ekologlari, shifokorlari, huquqni 
muhofaza qilish organlari mutaxassislari ishtirok etdi.
Olimlar tomonidan o`tkazilgan tadqiqotlar shuni ko`rsatdiki, mazkur 
zavodning havoga chiqarayotgan zaharli chiqindilari Surxondaryo viloyatining 
Sariosiyo, Uzun va Denov tumanida murakkab ekologik vaziyatni yuzaga 
keltirmoqda. Uchrashuvda bu aholi salomatligiga o`ta salbiy ta`sir ko`rsatayotgani 
haqida gapirildi. Zavod chiqindilarining ta`sir hududida joylashgan tumanlarda 
endokrin va immunitet tizimlari, qon va qon hosil qiluvchi organlar, oshqozon-
ichak yo`li, nafas olish organlari, qon aylanish tizimi kasalliklari ro`yxatga 
olinmoqda. Bundan tashqari, qishloq xo`jaligiga ham sezilarli zarar etkazilmoqda. 
Buning natijasida chorva mollari soni, anor va uzum etishtiriladigan maydonlar 
ancha kamayib ketdi. Boshqa qishloq xo`jalik ekinlari ham zararlanmoqda. 
Sanitariya, gigiena va kasb kasalliklari ilmiy tadqiqot institutining ma`lumotlariga 
qaraganda, Sariosiyo tumanidan olingan 
tuproq
namunalarida ftorli birikmalar 
tarkibi ruxsat etiladigan darajadan 27 marta ortiq. Shuningdek, aholi iste`mol 
qilayotgan qishloq xo`jalik mahsulotlari tarkibida ham ftoritlar ko`rsatkichi ancha 
yuqori. 
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki inson faqatgina o‟zining kundalik 
ehtiyojini o‟ylab qilgan har bir nojo‟ya ishi tabiatga zarar yetkazadi. Bunga misol 
qilib sanoat korhonalarini, yerlarning o‟zlashtirilishi va yana bir qator misollar 
keltirish mumkin.