Seminar mavzulari Mavzu-1: Atmosferaga texnologik manbalardan chiqariladigan ifloslovchi moddalar

---

Seminar mavzulari
 
Mavzu-1:Atmosferaga texnologik manbalardan chiqariladigan ifloslovchi 
moddalar. 
Milliy xavfsizlikka qarshi yashirin taxdidlarni ko„rib chiqar ekanmiz 
ekologik xavfsizlik va atrof muxitni muxofaza qilish muammosi alohida e‟tiborga 
molikdir. Ochiq e‟tirof etish kerakki, uzoq yillar mobaynida eski mamuriy- 
buyruqbozlik tizimi sharoitida bu muammo bilan jiddiy shug„ullanilmagan. 
Aniqrog„i, bu muammo ayrim jonkuyar olimlar uchungina tadqiqot manbai - o„z
mamlakatlarning kelajagiga tabiiy boyliklari saqlanib qolishga befarq qaramagan, 
bu xaqda qattiq tashvish chekkan odamlarning esa “qalb nidosi” bo„lib kelgan. 
Iqtisodiyotni rivojlantirishdagi bosh maqsad ekstensiv omillarga qaratilgan 
edi. Tabiiyki bunday sharoitda yashirin boyliklardan oqilona foydalanishni 
tartibga soladigan tabiatning atrof-muxitning, ximoya qilinishini kafolalaydigan 
biron-bir me‟yorlar va qoidalarga rioya qilish xaqida gap ham bo„lishi mumkin 
emas edi.. Tabiatni muxofaza qilish tadbirlariga arzimas darajada kam mablag„ 
ajratilardi. Bu mablag„ tabiatga etkazilayotgan zararning mingdan bir qismini ham 
qoplamas edi. O„rmonlar o„ylamay- netmay vahshiylarcha kesib tashlanar, 
yoqilgan va mineral xom-ashyo zaxiralari real extiyoj bilan taqqoslanmagan holda 
juda ko„p miqdorda qazib olinganidan ko„pchilik qismi qayta ishlanmagan chiqitlar 
sifatida uyulib yotar edi. Tabiatni muxofaza qiluvchi eng oddiy tozalash 
inshoatlariga ega bo„lmagan baxaybat sanoat korxonalari faol bunyod etildi. 
Natijada barcha zaharli va zararli sanoat chiqindilari ulkan havo kengliklarini, suv 
havzalarini, er maydonlarini ifloslantiradigan bo„ldi. O„z ko„lami jixatidan beqiyos 
darajada katta gidroenergetika loixalarini ro„yobga chiqarish, transport 
komunikatsiyalarini (BAM, Turksib kabi temir yo„llarni, avtomobil, neft-gaz 
magistirlarini va irigatsiya tarmoqlarini) bunyod etish nafaqat tabiiy zaxiralarni 
qashshoqlashtirdi. Butun boshli aholi punktlarining yo„q bo„lib ketishiga ekologik 
muvozanat, iqlim, odamlarning hayot va faoliyat sharoitlarining buzilishiga olib 
keldi. 
Asrlar tutash kelgan pallada butun insoniyat, shuningdek, mamlakatimiz 
aholisi ham juda katta ekologik havfga duch kelib qoldi. Buni sezmaslik, qo„l 
qovushtirib o„tirish o„z- o„zini o„limga mahkum etish bilan barobardir. Afsuski, 
hali ko„plab ushbu muammoga beparvolik va masulyatsizlik bilan munosabatda 
bo„lmoqdalar. 
Ekologik havfsizlik muammosi allaqachonlar milliy va mintaqaviy doiradan 
chiqib, butun insoniyatning umumiy muammosiga aylangan. Tabiat va inson 
o„zaro muayyan qonuniyatlar asosida munosabatda bo„ladi. Bu qonuniyatlarni 
buzish o„nglab bo„lmas ekologik halokatlarga olib keladi. 
Ekologik havfsizlik kishilik jamiyatining buguni va ertasi uchun dolzarbligi, 
juda zarurligi eng muxim muammolar jumlasiga kiradi. Bu muammolar amaliy 
tarizda hal etilsa, ko„p jixatdan hozirgi va kelgusi avlod turmushining ahvoli va 
sifatini belgilash imkoniyatini beradi. Iqtisodiyotning ishlab chiqarish bilan bog„liq 
tarmoqlarini ekologik jixatdan zararsiz texnologiya yordamida rivojlantirishni 
ta‟minlash imkoniga ega bo„ladi. Ma‟lumki, tabiatning holati birdaniga va darxol 

---

yomonlashib qolmaydi. Boshqacha aytganda, ekologik vaziyat asta - sekin 
yomonlasha boradi. 
Markaziy Osiyo mintaqasida ekologik falokatning g„oyat havfli zonalaridan 
biri vujudga kelganligi alam bilan ochiq aytish mumkin. Vaziyatning murakkabligi 
shundaki, u birnecha o„n yilliklar mobaynida ushbu muammoni inkor etish 
natijasidagina ema, balki mintaqada inson hayot faoliyatining deyarli bir soxalari 
ekologik hatar ostida qolganligi natijasida kelib chiqqandir. Tabiatga qo„pol va 
takabburlarcha munosabatda bo„lish yo„l qo„yib bo„lmaydi. Biz bu borada achchiq 
tajribaga egamiz. Bunday munosabatni tabiat kechirmaydi. Inson - tabiatning 
xo„jayini, degan soxta sotsialistik mafkuraviy da‟vo, ayniqsa, Markavziy Osiyo
mintaqasida ko„plab odamlar, bir qancha xalqlar va millatlarning hayoti uchun 
fojeaga ayland. Ularni qirilib ketishi, genofondning yo„q bo„lib ketishi yoqasiga 
keltirib qo„ydi. Atrof-muhitning ifloslanishi darajasining oshirish va tabiy 
resurslarning talon-taroj qilinishi ishlab chiqarishning 7 rivojlanishiga to„sqinlik 
qilib qoldi, u kishilar hayotiga ham havf solyabdi. SHu sababli jamoaning tabiatni 
xamoya qilish xarakati ommaviy tus olaboshladi. Iqtisodiy rivojlangan 
mamlakatlarning ko„pchiligi va ba‟zi bir rivojlanayotgan mamlakatlar davlat 
ekologik siyosatini tabiatda foydalanish siyosatini yurita boshladilar. Tabiatni 
muxofaza qilish qonunlari qabul qilindi, jarimalar tizimi ishlab chiqildi, tabiat 
muxofazasiga xarajatlar ko„paytirildi, uzoq muddatga mo„ljallangan dasturlar 
tuzildi, muxitni muxofaza qilish davlat idoralari tashkil etildi. Bularni natijasija 
iqtisodiy rivojlangan bir qancha mamlakatlarda 80- yillarda atrof – muxitning 
ifloslangan darajasi asta sekin pasaya boshladi. 
Atmosfera so„zi grekcha “Atmoc”-havo, bug, “sfera”-shar, qobiq-ya‟ni havo 
qobig„i demakdir. Biz nafas olayotgan bu havoni nimalar zararladi? Uni muxofaza 
qilishda qanday yo„llar, echimlar va qonun-qoidalar rivojlandi? Biz shular 
to„g„risida fikr yuritsak. 
Atmosfera massasi 5,27x10¹³ t bo‟lib, er shari ogirligining taxminan 
milliondan bir bo‟lagiga tengdir. Atmosferaning bosimi va zichligi balandlikka 
ko‟tarilish Bilan kamayib boradi. Atmosferaning ыalinigi bir necha o‟n ming km 
bo‟lishiga ыaramay, uning asosiy massasi er sirtiga yondoshgan yupыa ыatlamda 
joylashgan. Atmosferaning butun massasining taxminan 50 %i er sirtidan 5 km 
balandlikkacha bo‟lgan ыatlamda, ыolgan 5 %i esa 30- 50 km balandlikkacha 
bo‟lgan ыatlamda to‟plangan. Ersirtida atmosferaning zichligi 10ˉ³ g/sm³ bo‟lsa, 
taxminan 700 km balandlikda 10ˉ¹³ g/sm³ ga teng bo‟ladi. Atmosfera yuыori 
ыatlamlarining 
zichligi 
planetalararo 
muxitdagi 
gazlarning 
zichligiga 
tenglashadi.SHuning uchun atmosferaning keskin chegarasi bo‟lmay, asta sekin 
planetalararo fazoga o‟tadi. Atmosferaning yuыori ыatlamlari ыuyoshdan 
chiadigan radiatsiya energiyasi tasirida oganligi uchun u ыatlamlarning zichligi 
vaыtga, geografik kengliklarga boliыdir. Atmosfera yuыori ыatlamlarining zichligi 
ыuyosh yoritayotgan vaыtda yoritmagan vaыtga ыaraganda kattaroы. 
SHuningdek, atmosfera yuыori ыatlamlarining zichligi ыutb rayonlarida ekvatorial 
rayonlarga ыaraganda kichikdir. Atmosfera asosan azot (0,93 %), kislorod (29,45 
%) va argon (0,93 %) gazlar aralashmasidan iborat bo‟lib, ыolgan ыismini 
korbonad angidrid gazi, „amda geliy, neon, kripton va ksenon kabi inert gazlardan 

---

tashkil topadi. Atmosferada juda oz va o‟zgaruvchan miыdorda metan (SI4), azot 
oksid (NO), uglerod (2),oksid (SO2) va boshыa tabiiy va sanoat gazlari 
bor.Ыuruыlik va suv yuzida doimiy bulanish tufayli atmosferada suv bui kam 
bo‟ladi. Buning ыuyuыlashuvi bulut va yomirlarni „osil ыiladi. „avoda „ar doim 
xilma -xil kattalikdagi chang zarralari mavjud. Ularning manbai er va kosmik 
fazodir. Aimosfera tarkiga ko‟ra asosan gomosfera geterosfera ыatlamlariga 
bo‟linadi. Ersirtidan 90-95 km balandlikkacha bo‟lgan „avo ыatlamida yuыorida 
ыayd etilgan asosiy gazlar (azot va kislorod) ning nisbiy tarkibi o‟zgarmaydi, buni