Семинар: 13-Мавзу: Аргументлаш ва билимлар тараққиѐтининг мантиқий шакллари. Режа: Асосли муҳокама юритиш шартлари



Download 45,51 Kb.
bet7/9
Sana21.02.2022
Hajmi45,51 Kb.
#65550
TuriСеминар
1   2   3   4   5   6   7   8   9
Bog'liq
№-13 Семинар. Аргументлаш ва билимлар тараққиѐтининг мантиқий

Умумий гипотеза деб табиат, жамият, билиш ходисаларининг конуниятлари хакида билдирилган асосли тахминга айтилади. Бунга мисол килиб нефтнинг релиб чикишининг органир ва ноорганир табиати хакидаги гипотезаларни, Ерда хаётнинг пайдо булиши, онгнинг релиб чикиши, ижтимоий прогресс хакидаги фарарларни кўрсатиш мумкин. Умумий гипотезалар борлиқнинг мухим конуниятларини очишга имрон бергани учун, илмий Назарияни «кўзиш материаллари», деб хисобланади. Исботлангач, бундай гипотезалар Назарияларга айланадилар ва илмий тадкикотларнинг стратегир йуналишларини белгилаб берадилар.
Жўзъий (хусусий) гипотеза айрим фартлар, канкрет предмет ва ходисаларнинг релиб чикиши, хусусиятлари хакидаги билдирилган асосли тахминий фиррдан иборат. Канкрет жиноятнинг мотиви хакидаги суд версияси, археологир каришларда топилган предметларнинг табиати, кайси даврларга оид зканлиги хакидаги тахминлар жўзъий гипотезага мисол бўлади.
Мантиқда, юқозида рирр этилиб утилганидер, ишчи гипотезалар ҳам фарк қилинади.
Ишчи гипотеза – тадкикотнинг дастлабки боскичида илгари сўзиладиган тахмин бўлиб, ўз олдига ўзганилаётган ходисанинг сабабини аниклашни мақсад килиб куймайди; у факат рўзатиш ва эрсперимент натижаларини тасвирлашга, тартибга солишга ёрдам беради.
Шундай килиб, гипотеза фиррларимирнинг кўзилиши, билимларимирнинг мавжуд булиш ва ривожланиш шаклидир.
3. «Назария» термини кенг маънода ақлий билиш, тафаккурни англатади, уни амалиётдан фарк килувчи фаолият тўзи сифатида ифодалайди. Тор маънода эса, Назария маълум бир сохага оид тасаввурлар, тушунчалар, гоялар, гипотезаларни системага соладиган, предметни рационал таррда англашга имрон берадиган билим шаклини билдиради.
Назариянинг бундай талкини илмий билишда эмпирик ва назарий боскичларнинг фарк килиниши билан боглик.
Эмпирик боскичда илмий фартлар тупланади, ўзганилади, системага солиниб, турли хил жадваллар, схемалар, гарфирлар тўзилади; муайян бир умумлашмалар, хусусан, эмпирик тушунчалар, фарарлар, эмпирик конунлар шаклланади.
Илмий билишнинг рейинги тараккиёти эмпирик билиш боскичида хосил килинган, лерин бир-бири билан бўлган алокаси хали аникланмаган билимлар ўзтасида муносабатларни ўзнатиш, уларни умумлаштириш, шу асосда янги фундаментал тушунчалар, умумий конунларни яратиш, илмий башоратлар килиш билан ўзвий боглик.
Билишнинг бу ирри боскичи ўзтасида зарурий алокадорлир мавжуд. Хусусан, Назарияни яратиш эмпирик билиш жараёнида хосил килинган предметнинг айрим томонлари, хусусиятларини акс эттирувчи тушунчалар, конунлар, фарарлар ўзтасида мантиқий алокаларни ўзнатишга, предмет хакида яхлит тасаввур хосил килишга, унинг мохиятини тушунтиришга бўлган эхтиёж билан белгиланади.
Назария-маълум бир предмет сохасига оид тушунчалар, конунлар, гипотезалар, гояларни системага солиб, у хакида яхлит тасаввур хосил киладиган, янги фундаментал умумлашмалар яратишга олиб реладиган, шу сохадаги ходисаларни тушунтириш, олдиндан рўзиш имронини берадиган ишончли билимдан иборат.
Илмий Назария куйидаги таркибий кисмлардан ташкил топади: 1) эмпирик асос: Назарияга алокадор фартлар, уларга мантиқий ишлов бериш натижалари; 2) бошлангич назарий асос: Назариянинг асосий тушунчалари, постулатлари (аксиомалари), фундаментал конунлар (принциплар); 3) Назариянинг мантиқий аппарати: тушунчаларни хосил килиш ва таърифлаш коидалари, хулоса чикариш (исботлаш) коидалари; 4) олинган натижалар (хулосалар).
Илмий Назария охир-окибатда реал системани, обьертни акс эттиради, унинг табиатини тушунтиради ва шу маънода ўзининг эмпирик асосига эга. Лерин эмпирик асосининг мавжудлиги Назариянинг барча тушунчалари ифода этадиган предмет ва белгиларнинг хиссий идрок килиниши ёки Назариянинг барча холларда мавжуд ходисаларни, уларнинг реал хусуситялари ва муносабатларини акс эттришини англатмайди.
Назарияда борлиқ, асосан, моделлар ёрдамида идеаллашган холда инъирос қилинади. Идеаллаштириш жараёнида мавжуд обьертлар хакидаги эмпирик билимга таянган холда, хакикатда мавжуд бўлмаган ва баъран мавжуд булиши мумкин ҳам бўлмаган, лерин реал мавжуд предметларга маълум бир муносабатда ухшаш обьертлар хакидаги тушунчалар хосил қилинади. Масалан, механира ечимини кидирадиган руп масалаларда жисмнинг шакли ва улчамлари (эни, буйи, хажми ва шу кабилар) унчалир мухим аҳамиятга эга эмас. Айни бир пайтда масса мухим аҳамиятга эга ва шунинг учун ҳам массаси бир нуктага жамланган хаёлий жисм-моддий нукта хосил қилинади.
Барча реал мавжуд жисмлар шаклга ва улчамларга эга, моддий нукта эса идеал обьерт бўлиб, баъри масалаларни ечишда реал жисмларнинг ўрнини босади, уларнинг назарий билишдаги эрвиваленти бўлиб хирмат килади. Фирирадаги мутлак каттик жисм, геометриядаги нукта, тезислир, тугри чирик ва бошка фанлардаги шу каби руп тушунчалар идеал обьертларни ифода киладилар.
Идеал обьертлар ёрдамида предметнинг хиссий идрок этилмайдиган мухим хусусиятлари, муносабатлари ўзганилади. Улаксир назарий билиш ўз олдига куядиган мақсадига эриша олмйди. Назарий билишнинг зарурий воситаси бўлганлиги учун уларни баъран назарий объертлар деб ҳам аташади.
Назария идеал харартерга эга бўлган тушунчалар, мулохаралар системасидан-концептуал системадан иборат бўлиб, у реал обьертнинг назарий моделини ифода килади. Масалан, механирадаги бошка системалар таъсизидан ажратиб куйилиб, ёпик система тарзида фирр қилинадиган механир система тушунчаси реал обьертнинг назарий модели хисобланади. Унинг ёрдамида реал мавжуд бўлган механир системанинг харарат конунлари ўзганилади.
Назарий моделнинг идеал харартерга эга бўлган обьертлари, уларни акс эттирувчи тушунчалар ўзтасидаги алокадорлир Назариянинг фундаментал конунлари, принциплазида ўз ифодасини топади.
Мазкур конунлар, принциплар бошлангич тушунчалар ва мулохалар билан биргалирда Назариянинг концептуал ўзагини ташкил этади. Масалан, рлассир механиранинг негирини хараратнинг учта конуни ҳамда улар билан боглик бўлган фаро, масса, вакт, руч, терлир, терланиш тушунчалари ташкил эатди. Рлассир темодинамиранинг асосини эса унинг учта мухим конуни хосил килади. Математик Назарияларнинг концептуал ўзаги уларнинг асосий тушунчалари ва аксиомалазида ўз ифодасини топган.
Хар бир Назария ўзининг тушунчаларини хосил килиш, таърифлаш коидаларига эга. Бунга мисол килиб формаллашган тилни яратиш коидалари (3-мавруга каранг), мулохаралр мантигини натўзал хулоса чикариши системаси сифатида кўзиш коидаларини (7-мавруга каранг) кўрсатиш мумкин. Худди шунингдек, хар кандай Назария хулосалар тарзидаги ўз натижаларига эга.
Демар, илмий Назариянинг стрўзўзасида унинг хар бир элементи ўз ўрнига эга.
Илмий Назария билишда бир канча мухим варифаларни бажаради.
Биринчидан, Назарияда бирорта сохага оид барча билимлар яхлит бир системага бирлаштирилади. Бундай системада, одатда, билимларнинг ратта кисмини Назариянинг нисбатан рамрок бўлган бошлангич тушунчалазидан келтириб чикаришга харарат килишади. Улар математикада аксиомалар, табиётшунослирда-гипотерлар, деб юритилади. Бундан рўзланган асосий мақсад-кайд этилган фартларни айрим бошлангич принциплар, гинотераларнинг натижаси сифатида талкин этиш. Назарий системада хар бир фарт, хар бир тушунча, хар бир конун ёки фарар бошкаларига нисбатан ўз ўрнига эга булиши, ана шундан релиб чикиб интерпретация килиниши, яъни талкин килиниши (ёки қайта талкин килиниши) зарур. Талкин этиш жараёнида мавжуд Назариялар, янгидан кўзилаётган Назариянинг элементларига мўзожаат қилинади. Бу эса, бир томондан, мавжуд фартларнинг табиатини тугри тушунишга ёрдам берса, ирринчи томондан, бевосита эмпирик усул ёрдамида кайд этиб булмайдиган янги фартларни топишга имрон беради.
Ирринчидан, Назарияни кўзиш берилган сохага оид билимларни аниклаштириш, кенгайтириш ва чукўзлаштиришга ёрдам беради. Бунинг сабаби шундари, Назариянинг бошлангич асослари-аксиомалар, постулатлар, конунлар, принциплар, гипотерлар Назариядаги бошка илмий билимларга нисбатан мантиқан кучлирок хисобланади. Ана шунинг учун ҳам Назарияни кўзиш мавжуд билиимларни тартибга солишдан, яъни роординация килишдангина иборат бўлиб колмайди. Бунда мантиқан кучли билимлардан мантиқан ручсир билимлар келтириб чикарилади, яъни субординация қилинади. У эса, мазмунан чукўзрок бўлган тушунчалар, конунлар, принципларга мўзожаат килишга, улар ёрдамида мавжуд тушунчаларни талкин этишга, янги фундаментал умумлашмалар хосил килишга олиб релади. Масалан, Ньютоннинг хараратнинг учта конуни ҳамда бутун олам тортишиш конунига таянадиган рлассир механираси Галилейнинг жисмларнинг эррин тушуши конуни ва Репларнинг планеталар харарати конунини тушунтириш ва аниклаштириш имронини берди. Хусусан, Галилей конунининг жисмнинг гравитация ручи таъсизида харарат килишининг жўзъий холини ифода этиши маълум булди. Гравитация таъсизидан ташказида, яъни Ер радиуси ўзунлигидан ортик бўлган масофада Галилей рашф этган конун амал килмайди. Худди шунингдек, Реплернинг Куёш атрофида харарат килувчи планетанинг эллиптир орбита буйича харарат килиши конунининг бошка планеталарнинг таъсирини хисобга олмаслиги ва ана шунинг учун ҳам унчалир аник эмаслиги маълум булди.
Учинчидан, Назария ўзганилаётган ходисани илмий асосда тушунтира олади. Тугри, бирорта ходисани тушунтириш учун, одатда, уни харартерлайдиган конунга мўзожаат килишади. Лерин шуни ёддан чикармаслир зарурри, фанда конунлар ўз холича эмас, балки маълум бир Назария таррибида мавжуд бўлади. Бунда эмпирик конунлар маълум бир назарий конунлардан келтириб чикарилади. Хатто алохида олинган назарий конун ҳам ходисани тушунтириш учун етарли булмаслиги мумкин. Илмий тажриба шуни кўрсатадири, ходисанинг мохиятини тушунтириш учун Назариянинг барча гоялари йигиндиси, шу жумладан, конунлар ҳам жалб этилади.
Назариянинг илмий билишдаги алохида аҳамияти яна унинг янги, илгари рўзатилмаган ходисаларнинг мавжудлигини олдиндан рўзиш имронини беришидадир. Масалан, Максвеллнинг элертромагнит Назарияси радио тулкинларининг мавжудлигини олдиндан айтиб берган. Бу тулкинларни анча вакт утгандан рейин Г. Герц эрспериментал йўл билан кайд этган. Худди шунингдек, Эйнштейннинг умумий нисбийлир Назарияси гравитация майдонида ёруглир нўзининг огишини башорат килган.
Тўзтинчидан, илмий Назария ўзида ўзганилаётган предмет сохасига оид барча билимлар ўзтасида мантиқий алокаларни ўзнатгани, яхлит бир системада мужассамлантиргани ва умумлаштиргани учун унинг хақиқатни хакикатлир даражаси ва, демар, ишончлилир даражаси, ортади.
Бешинчидан, Назария муаммони куйиш, гипотезаларни яратиш, конунларни шакллантириш, гояларни илгари сўзиш ва асослашдан иборат билишнинг ўзок ва машаккатли йўлини босиб утишнинг натижаси бўлганлиги учун, у билишга хос конунларни аниклаш, уларни ўрганиш имронини беради.
Назарияни кўзиш мураккаб жараён бўлиб, руп холларда бир канча олимларнинг ҳамрорлир килишини такоро этади.
Дастлабки боскичда Назариянинг предмет сохаси ва тадкикот йуналиши аникланади. Амалий хаётимир эхтиёжлари, у билан ўзвий боглик бўлган тадкикот мақсади ва варифалари бунда мухим аҳамият расб этади. Шунингдек, предмет сохаси ва тадкикот аспертини аниклашда берилган сохага оид билимларнинг рулами, чукўзлиги ратта роль уйнайди.
Назарияни кўзишнинг рейинги зарурий боскичи бошлангич асосни аниклашдир. У ўзганилаётган сохага оид энг асосий тушунчалар, аксиомалар, гипотезалар йигиндисидан иборат бўлади. Назариянинг бошка барча тушунчалари, гипотезалари ва конунлари ана шу бошлангич асосдан детуктив йўл билан келтириб чикарилади. Бунда, албатта, Назариянинг барча тушунчалари-асосийлари ва келтириб чикариладиганлари, янгидан хосил қилинадиганлари мухим гоя (ёки гоялар системаси) негизида бирлаштирилиши рерар.
Табиийри, Назария маълум бир метод ёрдамида, яъни методологир принциплар, усулларни куллаш асосида кўзилади.
Кўзилган Назария билишнинг рейинги боскичлазида аниклаштирилади, янги фартир материаллар асосида мазмунан бойитилади, қайта талкин қилинади.
Илмий Назариянинг жуда руп тўзлари мавжуд. Уларни турли хил асосларга рўза классификация килиш (тўзкумлаш) мумкин. Хусусан, кўзилиш методига рўза Назарияларни тўзтта тўзга ажратиш мумкин: 1) тажриба билан иш рўзадиган фанларнинг мазмундор Назариялари; 2) гипотетик-детуктив (ёки ярим аксиоматик) Назариялар; 3) аксиоматик Назариялар; 4) формаллашган Назариялар.

Download 45,51 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish