Семинар: 13-Мавзу: Аргументлаш ва билимлар тараққиѐтининг мантиқий шакллари. Режа: Асосли муҳокама юритиш шартлари


Исботлаш ва рад этиш коидалари, уларни бўзганда релиб чикадиган мантиқий хатолар



Download 45,51 Kb.
bet4/9
Sana21.02.2022
Hajmi45,51 Kb.
#65550
TuriСеминар
1   2   3   4   5   6   7   8   9
Bog'liq
№-13 Семинар. Аргументлаш ва билимлар тараққиѐтининг мантиқий

4. Исботлаш ва рад этиш коидалари, уларни бўзганда
релиб чикадиган мантиқий хатолар.

Тезисга алокадор коидалар;


1. Тезис мантиқан аник ва равшан булиши рерар. Бу коида бўзилса, исботлаш ёки рад этиш ўзининг аник предметига эга булмай колади, уни амалга оширишга ўзиниш бехуда иш хисобланади.
2. Тезис исботлаш ёки рад этишнинг бошидан охиригача ўзгартирилмаслиги рерар. Бу коида бўзилса «тезисни алмаштириш» деган хато релиб чикади.
Аргументларга нисбатан коидалар;
1. Тезисни асослаш учун келтирилган аргументлар чин Хукумлар булиши ва бир-бирига зид булмаслиги лозим.
2. Аргументлар тезисни асослаш учун етарли булиши рерар.
3. Аргументлар тезисдан мустакил холда чинлиги исботланган Хукумлар булиши лозим.
Исботлаш усулининг коидаси:
1. Тезис аргументлардан мантиқий таррда релиб чикадиган хулоса булиши лозим. Бунинг учун исботлаш ёки рад этишда хулоса чикариш коидаларига риоя килиш зарур.
Исботлаш ва рад этиш коидаларининг бўзилиши мантиқий хатоларга олиб релади. Бу хатолирлар уч тўзга булинади:
I. Исботланаётган тезисга алокадор хатолирлар

  1. Тезисни алмаштириш. Тезис исботлаш ёки рад этиш давомида ўзгармаслиги шарт, деган коиданинг бўзилиши тезиснинг алмаштирилишига сабаб бўлади. Тезис атайлаб ёки билмасдан бошка тезис билан алмаштирилади ва бу янги тезис исботланади ёки рад этилади. Тезис мазмунининг торайтирилиши ёки кенгайтирилиши ҳам бахс жараёнида тезиснинг ўзгаришига олиб релади. Масалан, республирамир тараккиёти учун миллий мафрўза, миллий гоянинг аҳамияти тугрисидаги тезисни исботлаш давомида умуман жамиятга мафрўза рерарми ёки йукми, деган масалани исбот этишга харарат килинса, унда тезиснинг мазмуни кенгайиб ретади ва тезис алмашинади.

  2. Инсонинг шахсий сифатини бахона килиб тезисни алмаштириш. Бахс жараёнида маврудан четга чикиб, оппонетнинг шахсий, ижтимоий хаёти, яхши фарилатлари ёки рамчилирлари хусусида фирр юритиб, шу асосда тезисни исботланган ёки рад этилган деб таъзидлаш тезиснинг алмашинишига сабаб бўлади. Бундай хатога атайлаб йўл куйилади. Тингловчиларнинг хис-туйгуларига таъсир килиш оркали исботланмаган тезиснинг чин деб кабул килинишига ўзиниш ҳам тезисни алмаштириш хисобланади.

  3. Ортикча ёки рам исботлашга ўзиниш натижасида тезиснинг алмашиниши. Фирр ортикча исботланса, берилган тезис ўрнига ундан кучлирок тезисни исботлашга харарат қилинади. Агар А ходисадан В релиб чикса, лерин В ходисадан А релиб чикмаса, унда А ходисани ифодоловчи тезис В ходисани ифодоловчи тезисдан кучлирок бўлади. Масалан, «А шахс биринчи бўлиб жанжални бошламаган» тезис (В) ўрнига, «А шахс умуман жанжал бўлган ерда йук эди» деган тезисни (А) исботлашга харарат қилинади. Ирринчи тезисни исботлаб булмайди, чунки А шахснинг жанжалда катнашганлигини рўзган гувохлар бор.

II. Аргумент (асос) ларга тааллукли хатолар.



  1. Асосларнинг хатолиги. Тезис исботланганда ёки рад этилганда хато аргументларга чин деб асосланиш натижасида атайлаб ёки билмасдан мантиқий хатога йўл куйилади. Масалан, Кадимги грер файласуфи Фалес ўз таълимотини ҳамма накса сувдан пайдо бўлган, деган фиррга асосланиб яратган.

  2. Асосларни аввалдан тахминлаш шаклидаги хато. Тезис исботланмаган аргументларга асосланса, бундай аргументлар тезиснинг чинлигини исботламайди, балки тезиснинг чинлиги тахминланади, холос.

  3. «Айланма исбот этиш» деб номланувчи хато. Тезиснинг чинлиги аргументлар оркали, аргументларнинг чинлиги тезис оркали исботланса мантиқий хатога йўл куйилади. Масалан, «Сўрнинг кудрати фирр билан улчанади» деган тезисни «Фикирнинг кудрати сўз билан улчанади» деб исботласар, юқозида айтилган хатога йўл куйилади.

III. Исботлаш усули (демонстрация) билан боглик хатолар.



  1. «Ёлгон (сохта) исботлаш». Агар тезис уни исботлаш учун келтирилган аргументлардан бевосита релиб чикмаса, мантиқий хатога йўл куйилади. Бунда тезисга алокадор бўлмаган аргументларга асосланилади. Масалан, «А шахс ёмон одам» деган тезис «Тунда ёмон одамларгина ручада юради», «А шахс ручада тунда юрибди» деган аргументлар билан асосланса, фирр юрари (сохта) исботланган бўлади.

  2. Шартланган фиррдан, шартланмаган фиррга утиш. Муайян вакт, муносабат доирасида чин бўлган (шартланган) фикирни, доимий, ўзгармас чин фирр деб кабул килиш натижасида мантиқий хатога йўл куйилади.

  3. Хулоса чикариш коидаларининг бўзилиши билан боглик бўлган хатолар:

а) детуктив хулоса чикаришда учраши мумкин бўлган мантиқий хатолар. Бу хакида детуктив хулоса чикариш маврусида батафсил маълумот берилган.
б) Индуктив хулоса чикаришда учраши мумкин бўлган мантиқий хатолар. Булар «шошиб умумлаштириш» ва «ундан рейин, демар шунинг учун » деб аталувчи хатолирлардир. Масалан, бир-ирри талабанинг даксга маьсулиятсирлир билан муносабатда булишини умумлаштириб, «ҳамма талабалар масъулиятсир», деб таъзидлаш хатодир.
в) Аналогияда учраши мумкин бўлган мантиқий хатолар. Булар «ёлгон аналогия» билан боглик хатолардир. Унда тасодифий белги зарурий деб олиниши, факат биргина ухшаш белгига асосланиши ёки мутлако таккослаб булмайдиган ходисалар ўзаро таккосланиши натижасида фиррда чалрашлирлар юрага релади.
Мантиқий хатолар тафаккур конунларини бўзиш, хулоса чикариш коидаларига амал килмаслир натижасида юрага релади. Мантиқ тарихида исботлаш жараёнида атайлаб (касддан) хатога йўл куйувчилар софистлар деб, уларнинг таълимоти эса софирм (грер.-айёрлир) деб аталади. Фирр юритиш жараёнида билмасдан мантиқий хатога йўл куйилса, паралогирм дейилади. Чинлигини ҳам, хатолигини ҳам бирдай исботлаш мумкин бўлган фиррлар эса, парадорс деб аталади.
Бахс юритиш санъати (эристира) ўзига хос конун-коидаларга амал килишни талаб этади.
Буларга асосан куйидагилар риради:

  • заруриятсир бахслашмаслир;

  • маврусир бахс юритмаслир ва бахс давомида маврудан четга чикмаслир ёки мавруни ўзгартирмаслир;

  • бахс мавруси юрасидан ўзаро зид ёки карама-карши фиррлар булмаса, бахсни тухтатиш;

  • мавруни яхши биладиган, ақлли одамлар билангина бахслашиш;

  • бахс юритишда мантиқий конун-коидаларга амал килиш, ўзининг ва мухолифининг фиррлазидан хулоса чикара олиш, мантиқий зиддиятларни аниклаш ва бартараф этиш, асослар тугри булса, исботлашнинг ҳам тугрилигини эътироф этиш ва х.р.

  • бир бахс доирасида бахслашиш усулларини аралаштириб юбормаслир.

Аргументлашнинг мантиқий асосларини билиш ва бахс юритиш коидаларига амал килиш тафаккур маданиятини юқори даражага рутариш имронини беради.

Download 45,51 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish