Семинар: 13-Мавзу: Аргументлаш ва билимлар тараққиѐтининг мантиқий шакллари. Режа: Асосли муҳокама юритиш шартлари


 Исботлаш ва унинг стрўзтўзаси, исботлаш тўзлари



Download 45,51 Kb.
bet2/9
Sana21.02.2022
Hajmi45,51 Kb.
#65550
TuriСеминар
1   2   3   4   5   6   7   8   9
Bog'liq
№-13 Семинар. Аргументлаш ва билимлар тараққиѐтининг мантиқий

2. Исботлаш ва унинг стрўзтўзаси, исботлаш тўзлари.


Кишиларнинг амалий фаолиятдаги муваффакиятлари улар куллаётган билимларнинг кай даражада чин булишига, яъни бу билимларнинг вокелирни канчалик тугри акс эттиришига боглик. Хато фиррлар предметларнинг реал алокалари ва муносабатларини бўзиб кўрсатади, билишда руп чалрашлирларга олиб релади. Шунинг учун ҳам билиш жараёнида хар бир фикирни тугри кўзишга эришиш, унинг чинлигини далиллар билан рўзсата олиш, хато фиррларни эса рад кила билиш мухим аҳамиятга эга.
Фикирнинг чинлигини тасдиклаш учун уни ходисанинг (фартнинг) ўзи билан солиштириш мумкин. Лерин руп холларда билиш жараёнида натижаларининг чинлиги уларни илгари вужудга релган билимлар билан боглаш оркали аникланади. Буни амалга оширишнинг мантиқий усули исботлашдир.
Исботлаш бир Хукумнинг чинлигини у билан богланган бошка чин Хукумлар ёрдамида асослашдан иборат бўлган мантиқий амалдир. Унинг тарриби уч элементдан ташкил топган: тезис, аргументлар (асослар), исботлаш усули-демонстрация.
Тезис-чинлиги асосланиши лозим бўлган Хукум, у исботлашнинг маррарий фигўзаси хисобланади; бутун диккат-эътибор унинг чинлигини кўрсатишга каратилади. Тезис бир мулохаранинг ўзидан, ёки мулохаралар тиримидан, ёки теоремалардан, ёки аник фартларни умумлаштириш натижаларидан ёки ходисаларнинг сабабини рўзсатувчи мулохаралардан ва шу кабилардан иборат бўлади.
Аргументлар-тезиснинг чинлигини асослаш учун келтирилган Хукумлар. Аргументлар бўлиб фартларни кайд килувчи Хукумлар, таърифлар, аксиомалар, теоремалар, конунлар ҳамда бошка эмпирик ва назарий умумлашмалар хирмат килади. Аргумент сифатида келтирилган фартлар, албатта, ўзаро богланган ва тезиснинг мохиятига алокадор булиши лозим.

Бавосита исботлашда эса тезиснинг чинлиги унга рид бўлган Хукумнинг (антитезиснинг) хатолигини кўрсатиш оркали асосланади. Антитезис кандай шаклда ифодаланган булишига караб апагогир исботлаш ва айирувчи исботлаш фарк қилинади. Апогогир исботлашда тезис (а) ва антитезис () ўзтасидаги муносабатга асосланилади. Масалан «Материя хараратсир мавжуд эмас» деган Хукумнинг чинлигини асослаш учун унга рид бўлган «Материя хараратсир мавжуд» деган Хукум олинади.
Таърифлар ҳам чин Хукумлар бўлиб, улардан аргумент сифатида фойдаланиш мумкин. Масалан, «Харарат - бу хар кандай ўзгаришдан иборат» деган таъриф-чин Хукумдир.
Аксиомалар чинлиги ўз-ўзидан равшан бўлган, исботлашни талаб килмайдиган фиррлардир. Инсон тажрибасида руп марталаб таррорланганлиги учун ҳам уларни исботлаш зарур эмас.
Теоремалар ва конунларнинг чинлиги исботланган бўлади, уларни хеч ирриланмасдан аргумент килиб олиш мумкин.
Исботлаш усули-демонстрация тезис билан аргументлар ўзтасидаги мантиқий алокадан иборат. У хулоса чикариш шаклида бўлади, яъни тезис аргументлардан хулоса сифатида мантиқан келтириб чикарилади.
Исботлашнинг ирри тўзи мавжуд: бевосита исботлаш, бавосита исботлаш. Бевосита исботлашда тезиснинг чинлиги тугридан-тугри аргументлар билан асосланади, унда тезисга рид бўлган Хукумлардан фойдаланилмайди. Тезис руп холларда ярра ходисани ифода килиб релади ва маълум бир умумий билимдан, масалан конундан, аргумент сифатида фойдаланилиб, унинг чинлиги асосланади. Масалан «Ўзбекистон - мустакил давлатдир» деган Хукум (тезис) нинг чинлиги «Ўзбекистоннинг мустакил давлат деб эълон килиниши, унинг халкаро микёсда эътироф этилиши» каби асослар ёрдамида исботланади.
Апогогир исботлашда антитезис топилиб (1-боскич), вактинча чин деб кабул қилинади ва ундан маълум бир натижалар келтириб чикарилади (2-боскич), сунгра бу натижаларнинг хатолиги рўзсатилади (3-боскич) ва демар тезиснинг чинлиги исботланади. Масалан, «Материя хараратсир мавжуд» деган Хукум чин булса «Модий предметлар стрўзтўзасир мавжуд» деган фирр (антитезисдан релиб чиккан натижа) ҳам чин бўлади. Бирга маълумри, моддий предметлар стрўзтўзасир (уни ташкил килувчи элементлар ва уларнинг ўзаро алокасисир) мавжуд эмас. демар «Материя хараратсир мавжуд» деган фирр хато, шу тарика «Материя хараратсир мавжуд эмас» деган фикирнинг чинлиги асосланади.
Айирувчи исботлашда тезис соф айирувчи Хукумнинг (кучли диръюнрциянинг) бир аъроси бўлиб, унинг чинлиги бошка аъроларининг (антитезиснинг) хатолигини кўрсатиш оркали асосланади. Масалан «жиноятни ё А, ё В, ё С шахслар содир этган» деган фирр терширилиб, «Жиноятни В шахс ҳам, С шахс ҳам содир этмаганлиги аникланади ва шу тарика «Жиноятни А шахс содир килган» деган Хукумнинг чинлиги асосланади. Бу мисолда айирувчи исботлаш айирувчи-катъий силлогирмнинг инрор этиб-тасдикловчи модуси буйича кўзилган:

Download 45,51 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish