Sеlеksiyaning genetik asoslari

Celeksion jarayon. Seleksiya ishlari sxemalari
Turli qishloq xo‘jalik ekinlarining seleksiya ishlari asosan ikki metod bo‘yicha olib boriladi. Birinchisi, mahalliy va chct el seleksiyasiga oid nav va populatsiyalaridan ommaviy yoki individual tanlashga asoslangan analitik metod. Ikkinchisi, har xil formalarni duragaylash va keyingi avlodlarda kerakli belgi - xususiyatlarga ega
bo‘lgan o‘simliklami yo‘naltirilgan tanlashga asoslangan sintetik
metod. Har bir qishloq xo‘jalik ekinning o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga
olgan holda uning seleksiya ishlarining metodlari turlicha bo‘ladi.
Masalan, bedaning yangi navlarini yaratishda asosan tabiiy populatsiya va
mahalliy navlardan tanlash, ya’ni analitik metod qo‘llaniladi. Tariqning
ko‘pchilik navlari ham analitik seleksiya natijasida yaratilgan. Bug‘doy
seleksiyasi esa asosan tur ichida duragaylash yoii bilan amalga oshiriladi.
Makkajo‘xori bo‘yicha navlarga nisbatan geterozis duragaylardan
foydalanish ustunlik qiladi. Bunda seleksiya ishlari samaradorligi
ekinning changlanish tipiga, ya’ni ko‘payish uslubiga bog‘liq. Ma’lumki,
o‘simliklarda changlanishning asosiy ikki tipi mavjud: o‘z-o‘zidan
changlanish va chetdan changlanish. 0 ‘z-o‘zini changlantiradigan
asosiy qishloq xo‘jalik ekinlari qatoriga bug‘doy, arpa, suli, sholi, tariq,
jo ‘xori*, zig‘ir, g‘o‘za*, no‘xat, soya, araxis, pomidor, baqlajon, shaftoli,
o‘rik, sitrus o‘simliklar; chetdan changlanadigan ekinlarga javdar,
kungaboqar, beda, qand lavlagi**, kartoshka**, tamaki**, olma**, nok**,
makkajo‘xori, tarvuz, qovun, qovoq, yong‘oq va boshqalar kiradi.
* bu ekinlar chetdan ham changlanadi;
** bu ekinlar o‘z-o‘zidan ham changlanadi.
0 ‘zbekiston qishloq xo‘jaligida asosiy texnik ekinlardan bin bo'lgan
g‘o‘za seleksiyasi jarayonlarida bajariladigan ishlar ustida batafsil
to‘xtalib o‘tamiz. G‘o‘za seleksiyasida asosan analitik va sintetik metodlar mavjuddir. Analitik metodning mohiyati boshlang‘ich material sifatida gVzaning
turli shakllari, liniya va navlarini ekish, ulaming avlodlari orasidan
seleksioner-olim o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlarga muvofiq bo‘lgan belgixususiyatlarga ega o‘simliklar va oilalarni tanlab, liniya va nav darajasiga
yetishtirishdan iboratdir. Ushbu metod jarayonida chatishtirish ishlari
o‘tkazilmaydi. Analitik metod bilan gVzaning yangi navini 4—5 yilda
yaratish mumkin Sintetik seleksiya o‘z navbatida turichi (navlararo va geografik uzoq formalami duragaylash) va turlararo (genetik jihatdan uzoq yoki har xil
bo‘lgan formalami duragaylash) duragaylash metodlariga bo‘linadi.
Sintetik seleksiyaning navlararo duragaylash uslubida seleksiya ishlari
uchun 8-10 yil talab etiladi . Hozirgi vaqtda 0 ‘zbekiston
g‘o‘za seleksiyasida asosan tur ichidagi geografik uzoq formalami
duragaylash va keyinchalik izchil ravishda yakka tanlash hamda ulami
avlodi bo‘yicha sinash usullari qo‘llaniladi. Bunda chatishtirish ishlaridan so‘ng seleksiya materiallari turli ko‘chatzorlarda o‘rganiladi, baholanadi va seleksioner maqsadlariga muvofiq eng yaxshi duragay o‘simliklar va oilalar tanlanib ko‘paytiriladi. Ushbu usulda seleksiya ishlarini olib borish uchun quyidagi ko‘chatzorlar tashkil etiladi:
1. Boshlang‘ich material ko'chatzori.
2. Ota-ona formalari (duragaylash) ko‘chatzori.
Biologik ko‘chatzorlar:
3. Birinchi avlod duragaylari (F,) ko‘chatzori.
4. Ikkinchi avlod duragaylari (F2) ko‘chatzori.
5. Uchinchi avlod duragaylari (F3) ko‘chatzori.
Seleksiya ko‘chatzorlari:
6. Birinchi yilgi seleksiya ko‘chatzori.
7. Ikkinchi yilgi seleksiya ko‘chatzori.
8. Nav sinash ko‘chatzorlari:
- dastlabki sinash (nazorat).
- kichik nav sinash.
- katta nav sinash.