Sеlеksiyaning genetik asoslari

Seleksiyada tanlash usullari.
Seleksiyada kombinativ o‘zgaruvchanlikdan foydalanish Organizmlarning ayrim xossa va belgilarining irsiylanish qonuniyatlarini bilgan holda seleksioner o‘zining xohishi bo‘yicha chatishtirish orqali avlodlarda ularning har xil birikmalarini hosil qilishi mumkin. Masalan, bug‘doyda boshoq tipi bilan rivojlanish xarakteri (bahorgi yoki kuzgi)ni, don sifati bilan poyasini; no‘xatlarda - donning rangi va shaklini; makkajo‘xorida - poyaning bo‘yi, donning rangi, so‘taning kattaligi, so'tada donlaming joylashishi tartiblarining birikmalarini hosil qilish mumkin. U yoki bu xossa, belgining irsiylanish qonuniyatlari qanchalik yaxshi o‘rganilgan bo‘lsa, seleksioner ishonchli holda o‘ziga kerakli belgilami organizmda jamlashi, keraksizlarini esa chatishtirishlar orqali bartaraf etishi mumkin. Kombinativ o‘zgaruvchanlik asosan genlaming kombinatsiyalanishlaridan kelib chiqadi. Madaniy ekinlarda asosan boshqa xo‘jalik belgilar bilan optimal ravishda uyg‘unlashgan hosildorlikni ko‘paytirish yo‘nalishida seleksiya ishlari olib boriladi. Odatda, hosildorlik belgisi genotipda genlaming murakkab tipdagi o‘zaro ta’sirlanishi bilan belgilanadi. Xo‘jalik belgi-laming poligenli determinatsiyalanishi evaziga ulaming irsiy lanishi murakkabdir. Belgining namoyon bo‘lishida qanchalik ko‘p genlar soni ishtirok etsa, shunchalik ulami bir-biri bilan uyg‘unlashish har xil tiplari mavjud bo‘lib va shunchalik chatishtirish yo‘li bilan genlaming kerakli kombinatsiyasini olish qiyinlashadi. Shunga qaramasdan kombinativ o‘zgamvchanlikdan har xil o‘simlik shakllaridagi kerakli belgi - xususiyatlami bir genotipda uyg'unlashtirish uchun seleksiyada keng foydalaniladi. Nav va shakllami o‘rganib, baholab, ulami chatishtirib olingan duragay avlodlarida maqsadga muvofiqlarini tanlab borish yangi genotiplami yaratish imkoniyatini beradi. Irsiy o'zgaruvchanlikning birlamchi manbayi mutatsion jarayondir. Har bir nav yoki zotda spontan (tabiiy) mutatsiyalar paydo bo‘ladi. Tabiatda mutatsiyalarga tabiiy tanlanish ta’sir etadi. Sun’iy tanlashda mutatsiyalardan seleksioner olimlar foydalanadi. Madaniy nav va zotlar o‘zining irsiy xususiyatlari bilan yovvoyi ajdodlaridan farq qiladi, yovvoyi ajdodlar eng yaxshi sharoitlarda ham 357 o'zining madaniy turdosh formalarining mahsuldorligini yoki uning sifatini ko‘rsata olmaydi. Uzoq davr mobaynida tabiiy mutatsiyalami sun’iy tanlash va ularning kombinatsiyalarini chatishtirish yo‘li bilan olingan yangi genotiplami tegishli sharoitlarda o‘stirish va parvarish natijasida odamzod o'simlik va hayvonlaming yangi formalarini yaratdi. Mutatsiyalami eksperimental yo‘l bilan olish seleksiyada boshlang'ich materialni yaratishda juda katta imkoniyatlarga egadir. Bu borada N. I. Vavilovning irsiy о‘zgaruvehanlikda gomologik qatorlar qonuni muhim ahamiyatga ega. Tajribada olingan mutatsiyalar tabiatda bor bo'lgan formalar belgilari bilan genetik o'xshashligi ko'pincha qayd etiladi. Shuning uchun gomologik o'zgamvchanlik qonuniyatlarini bilish seleksioner olimlarga kerakli bo'lgan formalarni topish yoki yaratishda katta yordam beradi. Tabiiy mutatsiyalar. Lyupin (Lupinus) o'simligining barcha turlarining urug'lari zaharli alkaloidli bo'lib, ildizlari esa azotni fiksatsiya qiluvchi bakteriyalarni tashuvchi hisoblanadi. Shu sababli chorvachilikda xashak sifatida ishlatilmasdan, o'g'it sifatida foydalanilgan. Dukkakdoshlaming boshqa turlarida urag'i alkaloidsiz bo'lgan formalar mavjud va irsiy о'zgaruvchanlikning gomologik qatorlar qonuniga asosan alkaloidsiz urug'li lyupin mutatsiyasi bu o'simlikda ham bo'lishi mumkinligi taxmin qilingan edi. Nemis olimi Zengbush 2,5 million lyupin o'simliklarini tahlildan o'tkazib, urag'ida alkaloid moddasi kam miqdorda bo'lgan beshta o'simlikni ajratgan. Lekin bu o'simliklaming dukkaklaridan urag'i tez sochilib to'kilar edi. Keyinchalik 10 mln. o'simlik orasidan bitta dukkaklari ochilmaydigan o'simlik topilgan. Uning avlodi ko'paytirilib, ular orasidan urug'lari alkaloidsiz, dukkaklari o'z vaqtida ochiladigan formalar topilgan va «shirin lyupin» madaniy o'simligining 10 dan ortiq navlari yaratilib, ko'p mamlakatlarda em-xashak va o'g'it sifatida keng miqyosda o'stirilmoqda. Ko'pgina madaniy mevali daraxtlarda ham tabiiy mutatsiyalar qayd etilgan va ulardan duragaylashda foydalanib kelingan. Tabiiy mutatsiyalar gulchilikda ko'p qayd etilgan. Masalan, Murillo nomli mutant loladan 60 ta yangi mutant olinib, ular nav sifatida keng o'stirilmoqda. Donli ekinlar orasida makkajo'xoridagi opaque genii tabiiy mutatsiya ma’lum. Bu mutant lizin moddasiga boy bo'lib, undan yuqori lizinli duragaylami yaratishda foydalaniladi. Somatik mutatsiyalar. Vegetativ yo'l bilan ko'payadigan o'simliklar seleksiyasida somatik mutatsiyalar katta ahamiyatga ega. Agarda 358 ko‘paytirishda mutant to qimalardan (qalamcha, kurtakcha) foydalanilsa, vegetativ avlodlarda ancha uzoq saqlanishi mumkin. I. V. Michurin Antonovka-mogilevskaya olma navida yirik mevali oqish rangli shoxni topgan. Keyinchalik bu shox mevasi 600 grammli Antonovka olma naviga asos bo‘lgan. Indutsirlangan mutatsiyalar Radiatsiya va kimyoviy moddalaming mutagenlik hodisasi ochilgandan so‘ng indutsirlangan mutantlami yaratish ishlari keng avj oldi. Shvetsiyalik genetik olim A. Gustafsson arpaning rentgen nurlari bilan indutsirlangan mutantlarini olgan. Ularning orasidan don hosildorligi yuqori bo‘lgan formalar hamda keng doirada qisqa poyali mutant tanlab olingan. Keyinchalik donli ekinlaming ko‘p turlarida analogik mutantlar ajratib olingan. Ular erektoid bo‘lib g‘alla kombaynlari bilan o‘rishga qulaylik tug‘diradi. 0 ‘simlik va hayvonlar seleksiyasida kimyoviy mutagenezdan foydalanish tadqiqotlari sobiq ittifoqda I. A. Rapoport rahbarligida keng rivojlantirilgan. Indutsirlangan mutagenez, ayniqsa, mikroorganizmlar seleksiyasida keng ishlatiladi. Kimyoviy va fizikaviy asosga ega bo‘lgan mutagenlar bilan aktinomitsetlarga ta’sir etish natijasida bir qator antibiotiklar produtsentlari olingan. Seleksiyada poliploidiyadan foydalanish Madaniy o‘simliklar seleksiyasida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan poliploidiya metodi o‘simliklar seleksiyasi uchun o‘zgaruvchanlikning qimmatli manbayi hisoblanadi. Poliploidiya mohiyatini bilmagan ravishda mahalliy seleksiya bu hodisadan bug‘doy, g‘o‘za, kartoshka va boshqa ekinlami yaratishda o‘zgaruvchanlik manbayi sifatida keng foydalangan. Seleksiyada avtopoliploidiyadan foydalanish. Avtopoliploidiya hodisasining mohiyati ilgari qayd qilganimizdek, xromosomalar to‘plamlarining martaga ko‘payishi natijasida hujayralar va bundan kelib chiqqan holda butun o‘simlikning ko‘lami, vazni ortishidan iborat. Poliploid formalarni olishda kolxisindan foydalanish ancha samara beradi. Diploid sonli xromosomalarning ikki marta ko‘payishi natijasida tetraploid songa olib kelishi odatda hujayralar hajmining oshishiga va ulaming bo‘linishi sur’atlarining o‘zgarishiga olib keladi. Bu esa, o‘z navbatida, o‘simlikning o‘zi va uning organlarini, urug‘ og‘irligi va katta-kichikligi, ulaming kimyoviy tarkibini o‘zgarishga olib keladi. Masalan, tetraploid javdaming 359 1000 ta donining og‘irIigi 55-56 gramm bo‘lsa, ushbu navning diploid formasida 29 grammni tashkil etadi. Poliploidlash hodisasi uyg‘unlashgan fiziologik-biokimyoviy tizimlarni buzib, bir qator hollarda qimmatli bo‘lgan kimyoviy rrioddalaming ko‘payishini ta’minlaydi yoki odam uchun noma’qul bo‘lgan birikmalaming (masalan, poliploid qand lavlagida azot birikmalari) sintezini kamaytiradi. Shu bilan birga poliploidlar boshqa qimmatli belgilarga, ya’ni kasalliklarga chidamlilik kabilarga ham ega bo‘lishi mumkin. Ammo sun’iy olingan avtopoliploidlarda pushtlilik ko'pincha susaygan bo'ladi. Poliploidlaming har bir doni boshlang'ich formalamikiga nisbatan yirik bo‘ladi, ammo bitta o‘simlikdagi donlar soni boshlang'ich formalamikiga nisbatan kam bo‘ladi. Buning sababi asosan meyoz jarayonining buzilishligidadir. Bu kamchiliklar keyinchalik seleksiya jarayonida yo‘q qilinadi. Olingan poliploid tayyor nav degan tushuncha emas. Nav darajasiga yetkazish uchun seleksiya ishlari olib borilishi kerak. Buning davomida pushtlilik ortishi, noqulay sharoitlarga chidamliligini oshirish kabi vazifalar hal qilinadi. Hozirgi kunda qand lavlagi, makkajo‘xori va boshqa bir qator qishloq xo‘jaligi ekinlarida xo‘jalik ahamiyatiga ega bo‘lgan qimmatli poliploidlar olingan. Masalan, triploid formalar qishloq xo‘jaligida katta samara bergan. Triploid o'simliklar odatda bepusht yoki juda sust pushtli bo‘ladilar, lekin vegetativ massasining yuqori hosildorligi bilan ajralib turadi. Qand lavlagining triploid formasi o'zining yirik ildizmevasi evaziga maydon birligiga beradigan qand hosildorligi diploid shakliga nisbatan 8-12% yuqori dir. Lavlagining triploid o'simliklari uning diploid va tetraploid formalarini chatishtirish natijasida olinadi. Triploid duragaylarining bepushtliligi ijobiy ahamiyatga ham ega. Masalan, tarvuz yoki uzum mevalari ancha yirik va kasalliklarga chidamli bo'lib, ular urug'siz bo'ladi. Shu bilan bir qatorda ayrim avtopoliploidlarda salbiy tomonlar, masalan, hujayralarida suv ko'p yig'ilishi kuzatiladi. Bu esa qurg'oqchilikka va sovuqqa chidamlilikni pasaytiradi. Shu sababli poliploid formalarni yaratayotgan vaqtda hamma vaqt qattiq tanlash olib borilishi zamr. Seleksiyada allopoliploidiyadan foydalanish. Akademik N. V. Sitsin sobiq ittifoqning Osiyo regioni, xususan, Sibiming sovuq iqlimiga bardosh beradigan sovuqqa chidamli g'alla navlarini yaratish ustida 360 ishlagan. Buning uchun u bug‘doyning uzoq qarindoshi bug‘doyiqdan foydalanishga ahd qilgan. Bug‘doyiq - tabiatning noyob yaratgan in’omi. Ko‘p yillik bug‘doyiqning ayrim formalari sovuqqa chidamli bo‘lish bilan birga bitta boshog‘ida 70 tagacha boshoqchalari bor, vaholanki, madaniy bug‘doylarda bu raqam 25-30 ga teng. Agarda bunday har bir boshoqchada yetuk don yetilsa - naqadar tugalmas imkoniyat ochiladi. Hosildorlikning ikki hissa ortishi yuzaga kclishi mumkin. N. V. Sitsin bug‘doy bilan bug‘doyiqni o‘zaro chatishtirib, hosildorligi yuqori va erektoidli bug‘doy-bug‘doyiq duragaylarini olishga muyassar bo‘ldi. Bunday duragaylar 122-rasmda (ilovada) keltirilgan. N. V. Sitsinning ishlarini uning shogirdlari davom ettirmoqda. N. I. Vavilov, N. V. Sitsin kabi olimlar xalq xizmati yo‘lida genetika fanining cheksiz imkoniyatlari borligiga ishonch hosil qilgan edilar. Bug‘doy va g‘o‘zada tabiiy, sun’iy allopoliploidiya haqidagi mukammal ma’lumot XIII bobda keltirilgan. Shunday qilib, seleksiyada irsiy о‘zgaruvchanlikning kombinativ va mutatsion tipidan foydalaniladi. Tanlov uchun о‘zgaruvchanlikning u yoki bu tipini ishlatish obyektning biologiyasi va seleksioner-olim oldiga qo‘yilgan maqsadlar bilan belgilanadi. Genetik uzoq formalarni duragaylash Genetik uzoq formalarni duragaylash deb har xil tur va turkumlar (avlodlar) o'rtasidagi chatishtirishga aytiladi. U genetik formalarni duragaylashda ayrim genlar kombinatsiyasi, har xil turlaming xromosomalari, ba’zan butun bir genomlar kombinatsiyasidan foydalaniladi, natijada ayrim hollarda duragaylarda sistematik va biologik jihatdan uzoq formalaming xossalarini mujassamlashtirish mumkin bo'ladi. Genetik uzoq formalarni duragaylash juda qiyinchilik bilan amalga oshiriladi. Buning sabablari turlicha: ko‘payish muddatlarining bir-biriga mos kelmasligi, hayvonlarda bir tur individlarining boshqa tur indvidlarida jinsiy refleksni hosil qila olmasligi, jinsiy apparat tuzilishlarining mos kelmasligi, hayvonlarda bir tur individining spermasi ikkinchi tur individining jinsiy yo‘lida nobud bo‘lishi, o‘simliklarda chang nayi va urug‘chi to‘qimasining mos kelmasligi va boshqalar. Chatishmaslikni bartaraf etish metodlari. 0 ‘simliklarda chatishmaslikni bartaraf etish uchun I. V. Michurin bir qancha metodlami ishlab chiqdi: mentor, oldindan vegetativ yaqinlashtirish, changlar aralashmasi bilan changlash va boshqalar. 0 ‘simlikning bir turini boshqasiga oldindan vegetativ yaqinlashtirish metodi bilan payvandlash to‘qimalar kimyoviy tarkibini, shuningdek, generativ organlami o‘zgartirish orqali turlaming chatishishiga imkon yaratadi, chunki bunda onalik o‘simligining urug‘chisida chang nayining o‘sish ehtimolligi ortadi. Masalan, I. V. Michurin ryabina (chetan) qalamchasini katta yoshdagi nok daraxtining shoxiga payvand qilib, 363 gullash davrida nok gulining changi bilan ryabinaning bichilgan gullarini changlab va aksincha ryabina changlari bilan nok guli changlatilgan. Bu metod yordamida odatda chatishmaydigan turlar o‘rtasida duragaylar olishga muvaffaq bo‘lingan. Michurin qo‘llagan metodlardan yana biri vositachi - mentor mctodi bo‘lib, uni qo‘llashdan maqsad ikki tur orasidagi chatishmaslikni uchinchi bir tur yordamida bartaraf etishdir. Michurin Rossiyaning o‘rta polosalarida o‘sa oladigan shaftoli navini yaratishni maqsad qilib qo‘ydi. Buning uchun u shaftolini sovuqqa chidamli mongol bodomi bilan chatishtirishga harakat qildi. Ammo bu harakat zoe ketdi. Shunda Michurin mongol bodomini chala madaniy David shaftolisi bilan chatishtirib, duragay olishga muvaffaq bo‘ldi. Olingan duragay vositachi hisoblanadi. So‘ngra bu duragay shaftoli bilan chatishtirildi. 0 ‘simliklarning har xil tur va tur xillarining changlar aralashmasi turlarning chatishishiga yordam berishi mumkin, chunki har xil genotipli chang naychalarining o‘zaro ta’sirida urug‘chida ulaming o'sishiga qulay sharoit yaratilishi mumkin. Genetik uzoq formalar duragaylarining pushtsizligi. Yadro va sitoplazmaning mos kelmasligi natijasida gcnerativ to‘qimalar rivojlanishi jarayonidagi mitoz buzilish hamda meyozdagi xromosomalar konyugatsiyasining buzilishlari xromosoma to‘plamlari muvozanatlanmagan gametalaming paydo bo‘lishiga sababchi bo‘lib, odatda, duragaylardagi pushtsizlikka olib keladi. Pushtsizlikni bartaraf qilishning metodlaridan eng samaradorligi, ko‘p qo‘llaniladigani bu - amfidiploiddir. Hayvonlaming genetik uzoq duragaylarida ko‘p hollarda bir jins pushtli bo‘lib, boshqasi bepusht bo‘ladi. Masalan, qo‘tosning (Phoephagus grunniens) qoramol bilan bo‘lgan duragaylarida urg‘ochilari avlod beradi, erkaklari esa pushtsiz bo‘ladi. Bunda duragay urg‘ochilarni boshlang‘ich turlardan bittasi bilan qayta chatishtirish mumkin. Genetik uzoq formalami duragaylash mikroorganizmlar seleksiyasida ham ishlatiladi. Masalan, achitqining ikki tur duragayi o‘zida ikkala tur shakarni gidroliz qila oladigan fermentini mujassamlagan. Shuning evaziga ajratib olinadigan spirt miqdorini ko‘paytiradi. Bu duragay shtamm ko‘p vaqt davomida ajralish bermasdan ко‘pay a berishi mumkin. Seleksiyaning asosiy metodlaridan biri tanlash hisoblanadi. Tanlash metodlarining tizimida asosan ikki turi ajratiladi: yalpi (ommaviy) va yakka tartibdagi (individual) tanlash. Yalpi (ommaviy) tanlash. Yalpi (ommaviy) tanlash - genotipi tekshiriladigan tashqi belgilar (fenotip) bo‘yicha qarindoshlami tanlash. Masalan, ma’lum o‘simlik populatsiyasiga mos keladigan, umumiy belgilari yaxshi deb topilgan o‘simliklar hosili jamlab, terib olinadi. Hayvonlarda, masalan, leggom zotli tovuqlar populatsiyasi ichidan ommaviy tanlashda tuxum qo‘yishi 150-200 kunga, tirik vazni 1,6 kg, rangi oq tovuqlami ko‘paytirishga qoldiriladi, Bunda har bir tovuq va xo‘rozning avlodi yakka tartibda o‘rganilib, baholanmaydi, ya’ni baholash fenotip bo‘yicha olib boriladi. Fenotip esa genotipning reaksiya normasi namoyon bo‘lib, tashqi muhit omillarining o‘zgaruvchanligiga kuchli bog‘liq. Shu sababdan genotipni baholashda fenotip bo‘yicha tanlash samarasi kamroq. Yalpi (ommaviy) 367 tanlashning samaradorligi belgining irsiylanish koeffitsiyentiga kuchli darajada bog'liq. Agarda belgining irsiylanish koeffitsiyenti yuqori bo‘lsa, bu holda birinchi avloddanoq tanlash samarasi ham yuqori bo'ladi. Ommaviy tanlash hayvon va o'simliklar populatsiyalarini yaxshilashning davomiy vositasi hisoblanadi. Bu metod orqali mahalliy seleksiya navlari yaratilgan. Yakka tartibdagi (individual) tanlash. Yakka tartibdagi tanlash turli organizmiarning avlodlari aralashib ketadigan ommaviy tanlashdan farqli o‘laroq, har bir 0 ‘simlik yoki hayvonning qator bo‘g‘inlari davomida avlodlari baholanadi. Buning natijasida ayrim individlarning irsiy xususiyatlarini baholash mumkin bo‘ladi. Yakka tanlash jarayonida populatsiya sun’iy ravishda alohida liniyalarga ajratiladi. Bunda mahsuldorlikni baholash alohida qarindoshning barcha yoki bir qismi bo'lgan avlodi ko‘rsatkichlari bo'yicha olib boriladi. Kerakli belgi-xususiyatlarga ega bo'lgan qarindoshlar tanlab olib, uning hosili ayrim terib olinadi. Qolganlari yaroqsizga chiqariladi. Bunda ko'pincha m a’lum kerakli genotiplarni tanlash va qimmatli genlar konsentratsiyasini ko'paytirib, avlodida gomozigota qarindoshlar sonini oshirishga imkoniyat beradigan inbriding usulidan foydalaniladi. Yaxshi ko'rsatkichlarga ega bo'lgan liniyalar keyingi seleksiya jarayonida ishlatiladi. Yakka tanlash ikki usul bilan amalga oshiriladi. Avlod bo‘yicha tekshirish. Bunda tanlangan organizmdan olingan avlod alohida o'rganiladi va undagi kerakli belgi xususiyatlaming namoyon bo'lishi baholanadi. O'z-o'zini changlaydigan o'simliklar uchun bu qulay usul. Chetdan changlanadigan o'simliklarda va hayvonlarda yaqin qarindoshni tanlash olib boriladi. Masalan, ikki tovuqdan birinchisi ko'proq tuxum berib, lekin uning avlodidagi tovuqlar ikkinchi tovuq avlodiga nisbatan kamroq tuxum berishgan. Bu yerda, albatta, ikkinchi ona tovuq tanlanadi, negaki mahsuldorlik xususiyatini avlodiga o'tkazish qobiliyati unda yaxshiroq. Sib-seleksiya. Yakka tanlashning boshqa metodi bo'lmish sibseleksiyada tanlash avlod bo'yicha emas, balki yaqin qarindoshlar bo'yicha olib boriladi (sibling inglizcha «ака-singil» ma’nosini anglatadi). Ushbu metodnmg mohiyati chatislitirishdan olingan avlodning har oilasi 368 ikkiga bo‘linib, bir bo‘lagi o'rganiladi. 0 ‘rganilayotgan belgi bo‘yicha eng yaxshi oilaning ikkinchi bo'lagi ko'paytirilib, bu jarayon yana qaytariladi. Ko‘pchilik chorva mollarida bu metodni ishlatib bo‘lmaydi. Asosiy noqulaylik avlodni baholash uchun uzoq muddat zarurligi va oxirida tanlangan zotli hayvonning qarib qolishidan iborat. Hozirgi kunda bu muammo sun’iy urug‘lash va sperxnani uzoq muddat saqlash metodlari yordamida o‘z yechimini topmoqda. Yakka tanlashning bu metodikasi o‘simliklar seleksiyasida ham ishlatilib, u yarim bo‘laklash metodi deb yuritiladi. Masalan, kungaboqar o‘simligining moy miqdorini oshirish uchun, uning savatchalarining har birini urug‘lari ikkiga bo'linib, bir bo‘lagidagi urug‘lari moylilik bo‘yicha tekshiriladi. Qaysi bir bo‘lakdagi urug‘laming moylilik foizi yuqori bo‘lsa, shuning ikkinchi bo‘lagidagi urug‘larini ko‘paytirib, bu jarayon yana qaytariladi. Shu tarzda avloddan-avlodga sib-seleksiya asosida moylilik bevosita tekshirilmagan urug‘lar tanlanadi. Natijada, kungaboqaming yuqori moyli navlari yaratiladi. Sib-seleksiya metodi mikroorganizmlaming antibiotiklarga chidamliligini o‘rganishda ham ishlatiladi. Yakka tanlash seleksiya j'arayonida m a’lum genotiplarni baholash va yaratishning eng to‘g‘ri vositasi hisoblanadi. Bunda nav yoki zotlar uchun yashaydigan ma’lum sharoitlar yaratiladi. Shuning uchun ham bir zot yoki navdan har xil sharoitlarda bir xil mahsuldorlikni kutish mumkin emas. Organizm genotipini asosan tanlash, baholanishiga qaramasdan, uning ta’siri tashqi muhit sharoitlariga bog‘liqdir. Tanlanayotgan organizmlarning irsiy imkoniyatlarini maksimal ravishda yuzaga keltiradigan sharoitlarda (genotipning reaksiya normasi) tanlash jarayoni yuqori samarali kechadi. Namgarchilik yuqori bo‘lgan sharoitlarda qurg‘oqchilikka, issiq iqlim zonalarida sovuqqa, kasallik bo‘lmagan sharoitda shu kasallikka chidamlilik xususiyatlari bo‘yicha tanlash ishlarining besamarligi ayondir. Tashqi muhitning muvofiq sharoitlari genotip baholanishini yengillashtirib, uni obyektiv va aniq qiladi. Imkoniyat boricha genotipni to‘liq baholash maqsadida tashqi muhitning chegaraviy yoki eng optimal sharoitlarini yaratish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu esa tanlanayotgan genotiplarni aniq belgilanishiga imkoniyat yaratadi. 369 Tanlash - seleksiyaning asosiy metodlaridan biri. Seleksiya uchun istiqbolli bo‘lgan formalarni saqlab, kerak emaslarini yaroqsizlikka chiqargan holda zot yoki navning takomillashuviga yordam beradi, samarali bo‘lib genotipni baholash b o ‘y i c h a olib boriladigan yakka tanlash hisoblanadi. Faqat fenotip bo‘yicha olib boriladigan ommaviy tanlash samaradorligi katta m e’yorda belgining irsiylanishiga bog‘liq bo‘ladi.