Scientific progress volume ǀ issue ǀ

ǀ
ISSUE 2 
ǀ
2022 
ISSN: 2181-1601
Uzbekistan
 
www.scientificprogress.uz
 
Page 709
Шаҳобиддин Абалҳақ ат
-
Тусий Тусдан
,
Қундуздан Мавлоно
Муҳаммад 
Бадахший
, 
Абдураҳмон Жомий, Шамсиддин Муҳаммад ал
-
Балхий
Самарқандга 
келиб, Улуғбек олий мактабида билим олиб
ўз шаҳрига қайтиб кетганлиги 
манбаларда қайд этилган
[3: - 
Б.112
-113, -1:
Б.156
]. 
Ҳиротдаги
Шохрух 
мадрасасида Муҳаммад Жажармий Самарқанд мактаби вакили Али Қушчининг 
“Шарх
-
и тажрид” рисоласидан маърузалар ўқишда фойдаланган.
Демак
, 
Самарқанд мадрасаси олимлари турли фанлардан
ўқув дарсликлар 
яратган. Таъкидлаш керакки, олимлардан Маҳдуми Мавлоно Фасиҳиддин 
Муҳаммад ан
-
Низомий тилшунослик
бўйича ўқув қўлланма
, 
дарслик
яратган. 
Унинг фалсафа ва риёзиёт
фанларига оид рисолаларидан
мадраса толиблари
дарслик сифатида фойдаланган
[1:-
Б.97
-98]. 
Машҳур олим
Мавлоно Саъдиддин 
Масъуд ат
-
Тафтазоний қирқдан ортиқ асарлари (мантиқ, нотиқлик санъати ва
араб тили грамматикасига оид) Мовароуннаҳр мадрасаларида XIV 
- 
XVI асрларда
дарслик сифатида ўқитилган
[1:-
Б
.115]. 
Мирзо
Улуғбек мадрасаларда
аниқ ва 
табий фанларга оид мутахасислардан 
ташқари давлат хизматчилари, элчилар,
ҳарбий
лашкарбошилар
(улуми ақлия, улуми маъмурия, улуми харбия)
тайёрланганлиги ҳақида маълумотлар учрайди
. 
Барча даврларга хос хусусият 
мадрасаларда олимлар ва мударисларнинг
йигилишлари чақирилган. Бундай 
йиғилишларда толибларнинг билими, қандай дарсликлар ва асарлардан ўқитиш 
масаласлалари муҳокама қилинган. Жумладан, Самарқанд марасасида
1420 йилда 
тўқсондан ортиқ олимлар, толиблар 
йиғилганлиги ҳақида Зайниддин Восифий
қуйидаги
маълумотни беради: “айтадиларки, олимлар йиғилиш куни тўқсон 
аллома наздида мавлоно Хофий “ал
-
Мажист”дан дарс айтибдур”
[5:-
Б.50
-51].
Темурийлар даврида мадрасаларга мутавалли лавозими бўлиб, мадрасага 
тегишли
вақф ерларини тушадиган даромадни, вақф
ихтиёридаги мулклардан 
(карвонсарой, дўкон, тегирмон
) 
келадиган даромадларни тақсимлаш, ва уларни 
мадраса
мударрисларига маош, толиблар яшаши учун
маблағ каби
хўжалик 
ишларини юритишган. 
Мадрасаларда таълим билан бир қаторда одоб, ахлоқ қоидалари ҳам 
ўргатилган. Алишер Навоий “Вақфия” асарида мадрасалардаги одоб
-
ахлоқ, 
тартиб
-
қоида
ҳақида
қуйидаги ижтимоий фикрларни келтиради: “Шарт улким, 
мадраса маволиси (эгаси
) 
мадрасада батутат
(
кечаси ётиб қолиш
) 
қилғайларким, 
агар ўзга ерда сокин бўлуб, дарс чоғи
ҳозир бўлмасалар, муқаррар қилғон 
вазифанинг нисфин
(ярим)
олғайлар ва бу
мадраса ва хонақоҳнинг мударрисидин 
ё
талаба ва мутавалли ва шайх ва
ҳуффоз ва сойир амаласидин
(амалдор)
номашруъ амре содир бўлса, икки қатлағача
шаръан ҳар мувоҳазаға
(танбеҳ)
муставжиб бўлсалар, анга кўра бўлсалар, анга кўра
таъзир ва эҳтисоб қилсунлар
. 
Уч қатла вужуд тутқондин сўнгра ихрож
қилсунлар, дағи ўрнига ян киши насб 
қилсунлар”
[6:-
Б.
269]. 
Таъкидлаш керакки
, 
мадрасадаги тартиб
-
қоидалар
, 

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 3