Сборник тезисов «Ипак ва зираворлар»

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati: 
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada 
rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi farmoni. PF-4947-son. 
Toshkent. 2017 yil 7 fevral.
2. 
https://uzbektourism.uz/uz/tadbirlar/xalq-hunarmandchilik-mahsulotlari-
yarmarkasi
 
3. 
https://www.gazeta.uz/oz/2017/11/2/hunarmand/
  
Қодиров Д.Ҳ.,
Бухоро давлат университети 
ЭКОТУРИЗМНИНГ АСОСИЙ ПРИНЦИПЛАРИ
Экотуризм ҳақида сўз борар экан, унинг асосий таркибий қисми табиий 
ҳудудларни барқарор ривожлантириш эканлиги назарда тутилади. Эътибор 
қаратсак, экотуризм тўғрисидаги таърифларнинг аксариятида барқарорликка 
эришиш мақсади ёки воситалари гапирилади. Бу “маданий ва табиий муҳитга 

---

157 
салбий таъсирни камайтириш”, “табиатни асраш йўлида иқтисодий фаолиятни 
кучайтириш” ёки экологик тарбия бўлиши мумкин. Шунинг учун ғарблик олим 
Крег Линдберг (Lindberg et al., 1998) оддий, аммо концептуал таърифни таклиф 
қилади: “экотуризм бу барқарор ва табиатга қаратилган туризм ҳамда 
рекреациядир”.
Туризмдаги барқарорлик туризмнинг экологик, ижтимоий-мадани ва 
иқтисодий умумий ижобий балансини, шунингдек ташриф буюрувчиларнинг 
бир-бирига ўзаро ижобий таъсирини назарда тутади. Шу туфайли, экология, 
иқтисодиёт ва ижтимоий ривожланиш нуқтаи назаридаги ижобий самараси 
юқори бўлган туристик фаолият турлари кўпроқ барқарор ҳисобланади.
Юқоридагилардан келиб чиқиб, экотуризмнинг кескин замонавий 
тушунчасини табиат билан боғлиқ туризмнинг бошқа турларига қўлланадиган 
принциплар мажмуига тақаш мумкин. Экотуризмнинг асосий принциплари 
қуйидагича: 
1. Табиатга саёҳат, унинг асосий мазмуни табиат ва маҳаллий урф-одатлар 
билан танишиш; 
2. Атроф-муҳитнинг экологик барқарорлигини қўллаш, экологик ва маданий-
ижтимоий салбий оқибатларни камайтириш; 
3. Табиатни ва маҳаллий ижтимоий-маданий муҳитни асраш; 
4. Экологик тарбия ва маърифат; 
5. Маҳаллий аҳолининг туристик фаолиятда иштироки ва даромад олиши; 
6. Ташриф буюриладиган ҳудудларнинг барқарор ривожланишига самарали 
иқтисодий иштирок ва маблағ йўналтириш. 
Саёҳат экологик бўлиши учун қуйидаги жадвалдаги тамойиллар ва ўзига 
хос жиҳатлари бўлиши лозим: 
Принциплар 
Экотуризмнинг ўзига хос хусусиятлари 
Атроф-муҳитнинг экологик 
барқарорлигини қўллаш, 
экологик ва маданий-ижтимоий 
салбий оқибатларни 
камайтириш 
рекреацион юкламалар тегишли меъердан 
ортиқча бўлмайди.
туризм ривожлантириш муфассал 
режалаштирилади, назорат қилинади ва 
бошқарилади
зиёрат уюштириладиган табиий ҳудудлар 
учун қоидалар ишлаб қиқилади ва амал 
қилинади
сайёҳлар минадиган транспорт экологик 
бўлади 
ахлат ташланмайди, махсус йиғиб олинади 
ва экотехнологик қайта ишлашга юборилади;
қўналға ва гулханлар махсус жойларда 
ўрнатилади;
табиат объектларидан ясалган сувенирлар 
харидига йўл қўйилмайди;
қўзиқорин, мевалар ва шифобахш 
ўсимликлар, табиий сувенирлар рухсат 

---

158 
этилган жойлардан терилади;
Отеллар, кемпинг, кулбалар экологик 
зарар келтирмайдиган жойларда қурилади, 
улар маҳаллий ландшафтни ва манзарани 
бузмаслиги лозим 
отель ва кемпинглар зарарсиз 
материаллардан қурилади, уларнинг 
яшовчилари ортиқча сув ва энергия сарф 
этмайди, оқава сувлар тозаланади. Ёпиқ 
экотехнологиялар нуқсонсиз даражада 
қўлланади;
сайёҳлар овқати экологик тоза ва фойдали, 
уларнинг рационида маҳаллий маҳсулотлар 
бўлади 
Табиат ва ижтимоий-маданий 
муҳитни асрашга кўмаклашиш 
туристик фаолият қўриқланаётган 
ҳудудларни қўшимча молиявий манбаини 
ёки табиатни асраш тадбирларини 
таъминлайди;
сайёҳлар табиатни асрашда бевосита 
иштирок этадилар (волонтер, болалар 
эколагери ва б.);
Туристлар маҳаллий анъана ва маданий 
одатларга ҳурмат билан қарайдилар, турмуш 
тарзини ва қадриятларини ўрганадилар 
Экологик таълим-тарбия ва 
маърифат 
Туристлар саёҳатдан олдин тур ўтадиган 
жой ва табиат ҳақида маълумотга эга 
бўладилар ҳамда қоидалар билан 
танишадилар 
сайёҳлар табиатни асраш учун жавобгар 
эканликларини аниқ англаб етадилар
Тур ва экскурсиялар экологик маърифий 
компонентни ўзида мужассам этади
Турларни мутахассис гид-экологлар олиб 
боради
зиёрат объектлари қизиқарли ва экологик 
қулай табиий ва маданий ландшафт 
ҳисобланади 
дастурга ўқув экологик сўқмоқлар, табиат 
музейлари, ўлкашунослик музейлари, 
экотехнологик хўжаликлар ва б. киради.
Туристлар маҳаллий экологик муаммолар 
ва табиатни ҳимоя қилиш лойиҳалари 
бажарадиган ечим йўллари билан 
танишадилар.

---

159 
Туристлар ўзларининг кучи доирасидаги 
маҳаллий экологик муаммолдар ечимини 
топишда иштирок этадилар 
Маҳаллий аҳолининг туристик 
фаолиятда иштироки ва даромад 
олиши 
асосан маҳаллий маҳсулот ва ишчи кучи 
ишлатилади 
маҳаллий аҳоли туристик бизнесга жалб 
этилади ва ўзларининг анъанавий хўжалик 
шаклларини ривожлантириш имкониятига 
эга бўлади. 
экотуристик фаолиятдан тушган даромад 
турли ижтимоий қатлам ва гуруҳлар олади
(таъсир ўтказишни кенгайтириш тамойили), 
бунда табиий муҳитни асраш маҳаллий 
аҳолига иқтисодий фойда келтиради 
Ташриф буюриладиган 
ҳудудларнинг барқарор 
ривожланишидаги иқтисодий 
самарадорлик 
туристик фаолиятни ривожлантиришга 
комплекс ёндашув 
мукаммал режалаштирш, мониторинг ва 
бошқарув 
маҳаллий ривожлантириш режасига 
экотуризм интеграцияси 
Турли соҳа ташкилотларининг ўзаро 
ҳамкорлиги 
туризмдаги даромад маҳаллий бюджетдан 
тўлиқ тортиб олинмайди, бироқ уни 
тўлдиришга ва маҳаллий иқтисодни 
қўллашга йўналтирилади
Замонавий экотуризмни сайёҳларнинг мотивацияси ва туристик оқим 
ҳажмини инобатга олмай туриб тасаввур қилиш қийин. Асосий масала табиат 
қўйнига экотуристик турни ташкил қилувчилар бундай саёҳатлар табиий ва 
маданий муҳитга қандай таъсир кўрсатиши ҳамда қандай оқибатларга олиб 
келишини англашлари зарурлигида. 
Хулоса 
қилганда, 
экотуризмнинг 
алоҳида 
баъзи 
тамойиллари 
бажариладиган ва бевосита натижаси табиий муҳитни асрашни яхшилаш 
бўлмаган саёҳатни экотуристик саёҳат деб айтиб бўлмайди.