Экспeрт тизимлaр Iqtisodiy va ijtimoiy sohada axborotni qayta ishlash vositalariga doimiy o’sib boruvchi talablar mantiq va mutaxassislar tajribasiga asosan “nima bo’ladi, agar” turdagi evristik (noformallashgan) vazifalarni hal etish jarayonlarini kompyuterlashtirishni rag’batlantiradi. Bunda asosiy g’oya qanday hal etish kerak degan vazifani beruvchi eski formallashgan algoritmlar predmetli soha mutaxassislari tomonidan jamlangan bilimlar bazasi nimani hal etish kerak ko’rsatilgan mantiqiy dasturlashtirishga o’tishdir.
Ekspert tizimlar asosini predmet sohasi ma’lumotlari haqidagi axborot kiritilgan bilimlar bazasi tashkil etadi. Bilimlarni ETga taqdim etishning ikki asosiy shakli: dalillar va qoidalar bor. Dalillar hodisa va jarayonlarning miqdoriy va sifat ko’rsatkichlarini qayd etadi. Qoidalar odatda sabab va oqibatlarni bog’lovchi mantiqiy sharoitlar ko’rinishidagi dalillararo nisbatlarni bayon etadi.
Bunday sinfdagi vazifalarni hal etish uchun ekspert tizimlardan foydalaniladi.
Ekspert tizim (ET) – bu malakaliy ekspertlar darajasida foydalanuvchilar qarorlarini tayyorlashning tor ixtisoslashtirilgan sohasida bilimlarni qayta ishlash tizimlaridir.
Ekspert tizimlar quyidagi maqsadlar uchun foydalaniladi:
- tizimlar holatining interpretatsiyasi;
- tizimlardagi vaziyatlarni oldindan bilish;
- tizimlar holatining diagnostikasi;
- maksadli rejalashtirish;
- tizimlar ishlashidagi buzilishlarni bartaraf etish;
- funksiyalash jarayonlarni boshqarish va hokazolar.
EXMda ekspert tizimlarni amalga oshirish vositalari sifatida ekspert tizimlar qobiqolari degan narsadan foydalaniladi. Iqtisodiyotda qo’llaniladgan ekspert tizimlar qobiqlariga Shedl (Diolog), Expert – Ease va boshqalar misol bo’lla oladi.
Тaрмoқнинг дaстур тaъминoти
Axborot–hisoblash tarmoqlarining dastur ta’minoti quyidagilarni ta’minlaydi: tarmoqning asosiy bo’g’inlari va elementlari ishini o’zaro muvofiqlashtirish; tarmoqning barcha resurslariga jamoa bo’lib murojaat qilishni tashkil etish; ma’lumotlarni qayta ishlash samaradorligini oshirish maqsadida resurslarda dinamik taqsimlash va qayta taqsimshlash; tarmoq qurilmalariga texnik xizmat ko’rsatishni va ishga yaroqliligini nazorat qilishni o’tkazish.
Tarmoqning dastur ta’minoti uch qismdan tashkil topgan:
Umumiy dastur ta’minoti;
Tizimli dastur ta’minoti;
Maxsus dastur ta’minoti.
Umumiy dastur ta’minoti tarmoq tarkibiga kiruvchi alohida kompyuterlarning bazaviy dastur ta’minotining tashkil etuvchilaridan hosil bo’ladi va o’z ichiga operatsion tizimlarini, dasturlashtirishning avtomatlashtirilgan tizimini va texnik xizmat ko’rsatish tizimini oladi.
Tizmli dastur ta’minoti tarmoqning barcha rusurslarini o’zaro harakatini, umumiy tizimniki kabi, qo’llab-quvvatlovchi dastur vositalarining kompleksi ko’rinishga ega.
Maxsus dastur ta’minoti foydalanuvchilarni tez-tez echiladigan masalalarning dasturlari bilan maksimal ta’minlash uchun mo’ljallangan va mos ravishda foydalanuvchi mavzu sohasining xususiyatiga mo’ljallangan uning amaliy dasturini o’z ichiga oladi.
Dastur ta’minotidagi alohida ro’l operatsion tizimga ajratiladi; ular umumiy dastur ta’minoti tarkibida ham (alohida kompyuterlarning operatsion tizimlari), tizimli dastur ta’minoti tarkibida ham (serverda yoki bitta darajaviy tarmoqning kompyuterlaridan bittasiga o’rnatiladigan tarmoqli operatsion tizim) mavjud.
Tarmoqli operatsion tizim o’z tarkibiga boshqaruvchi va xizmat ko’rsatuvchi dasturlar to’plamini oladi, bu dasturlar quyidagilarni ta’minlaydi:
tarmoqning hamma bo’g’inlari va elementlari ishini o’zaro muvofiqlashtirish;
tarmoq elementlari bo’yicha resurslarni tezkor taqsimlash;
topshiriqlar oqimini hisoblash tarmog’ining uzellari o’rtasida taqsimlash;
masalani echishning ketma-ketligini o’rnatish va ularni umumtarmoq resurslari bilan ta’minlash;
tarmoq elementlari ishga yaroqligini nazorat qilish hamda kirish va chiqish ma’lumotlarining ishonchliligini ta’minlash;
ma’lumotlarni va hisoblash resurslarini ruxsat etilmagan murojaat qilishlardan himoya qilish;
tarmoqning ma’lumot, dastur va texnik resurslarning ishlatilishi to’g’risida ma’lumotnoma berish;
Operatitson tizimlarning funksional imkoniyatlari utilitalar – amaliy vazifalarni bajarish uchun operatsion tizim tomonidan ishlatiladigan maxsus dasturlar yordamida kengaytiriladi.
