|
Түйін:
Біздің туған өлкемізде тарихи-мәдени ескерткіштердің түрлері көп.
Оларды сақтау, қалпына келтіру – жас ұрпақтың парызы.
Вывод:
В нашем родном краю много культурно-исторических памятников.
Защита и восстановление памятников – долг молодого поколения.
269
Әдебиеттер тізімі мен сілтемелер:
1.
Назарбаев Н.Ә. Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру. //Егемен Қазақстан.
2017 ж., №70
2.
Кабекенов Г.У., Биманова О.М., Кузбулова С.У., Тұрғали С.М..
Өлкетану. Атырау облысы «Жазушы» баспасы 2018 ж
3.
Исатай ауданының энциклопедиясы «Арыс» баспасы 2008 ж
4.
Атырау облысы тарих және мәдениет ескерткіштерінің жиынтығы:
Исатай және Құрманғазы аудандары. – Алматы, 2012 ж
5.
Атырау энциклопедиясы. Алматы: Атамұра, 2000 ж
У. Х. Дүйсенбай
Махамбет көп бейінді ауыл шаруашылық колледжі,
І курс №1 топ студенті
КЕРУЕН ЖОЛЫНДАҒЫ - САРАЙШЫҚ
Ұлы Жібек Жолы дүниежүзілік өркениеттің ғажайып жетістігі болғанына
адамзат тарихы куә.
Ұлы Жібек Жолы – сауда, керуен жолдарының жалпы атауы, б.з.б. ІІ
ғасырдан ХVІ ғасырға дейін Орта Азия арқылы Қытайды Алдыңғы Азиямен
байланыстырды. Чжан-Цяньнің жасаған саяхаты нәтижесінде б.з.б. ІІ ғасырда
ашылды. Ұлы Жібек Жолы Сианьнан Ланьчжоу арқылы Дуньхуанға апарады,
бұл жерден жол екі торапқа бөлінеді: солтүстік жол Тұрфан, Қашғар, Самарқан,
Мервті, Ферғана алабын, Ал оңтүстік жол Хотан, Жаркент, Балх және Мервті
басып өтіп, Памирді тау жоталары арқылы Үндістанға, сондай-ақ Таяу Шығысқа
апарады. Мервте оңтүстік және солтүстік жолдар қосылып, одан әрі батыстағы
«Ұлы Жібек Жолы» Ниса, Гекатомпил, Экбатана, Бағдад арқылы Жерорта
теңізінің шығыс жағасындағы порттарға, Тир мен Антиохияға дейін созылып
жатыр. [1,264 б.]
С.И.Руденконың, Лубо-Лесниченконың, К.Байпақовтың еңбектерінде
керуен жолының алғашқы бөліктерінің, жеке тармақтарының өте ертеде-ақ пайда
болғандығы туралы деректер бар. Геродот жазбаларында б. д. д.
1-
мыңжылдықтың орта кезінде жұмыс істеген «Дала жолы», кейбір
тарихшылардың «Сақ жолы» деп атаған керуен жолы туралы деректер кездеседі.
Қытай археологтары Чжезян провинциясында Тайху көлі маңында
жүргізген қазба кезінде неолит дәуіріне жататын б.д.д. 2800 жылдар шамасында
270
қабірге көмілген немесе тоқылғанына 5 мың жылдай болған жібек маталарды
тапқан. [2, 33 б.]
Қытай ықылым заманнан жібек өндірумен аты шыққан ел. Қытай елінен
шыққан керуенннің негізгі тауары жібек болды. Керуен жолының Жібек Жолы
аталуы да сондықтан. Керуен жолының Жібек Жолы аталуы беріде, ХІХ ғ. екінші
жартысында. Бұл атауды немістің ғалым-географы Фердинанд Фон Рихтофен
(1833-1905) өзінің «Қытай» (1877 ж.) деп аталатын зерттеу кітабында алғаш
жазған екен.
Жібек Жолы керуенімен он алты ғасыр бойына шығыстан батысқа,
оңтүстікке, кейіндеу терістікке тасылған үлбіреген Қытай жібегі өз кезеңінде сан
ондаған елдерді қамтып, олардың сән-салтанатын арттырды.
Бір кезде ел байлығының көрсеткіші болған, тауар айырбасында ақша
орнына қолданылған Қытай жібегінің күні бүгінге дейін сәні мен сапасы жөнінен
өзінің қадірін кеміткен жоқ. Орта Азияда жібек өндіруді, қағаз жасауды
Қытайдан үйренсе, ал қытайлықтар бұлардан жүзім, пияз, анар, грек жаңағы,
інжір жаңғағы мен қияр, мақта және жоңышқа өсіруді үйренді.
Саудамен қоса керуен жолы елдер арасындағы дипломатиялық бейбіт
қатынастардың дамуына жол ашты. Сауда керуені ел-елге әр түрлі тауарлар
әкелумен ғана шектелмей, ғылым мен мәдениеттің, технология мен діннің,
әдебиет пен өнердің озық туындыларын да ала келді.
Шығыстан келген керуендермен ислам елдерінің жұлдыздары: Әбу Насыр
Әл-Фараби мен Ибн-Синаның сан салалы ғылыми еңбектері, Жүсп Баласағұнның
«Құдатғу білік» дастаны, Қожа Ахмет Иассауидің «Диуани хикметі» және т.б.
ғалымдардың еңбектері әкелінді. Ал шығысқа бағыт алған керуендермен Эвклид
пен Архимед геометриялары, аристотель, Сократ, Платон, демокриттің ғылыми
еңбектері жеткізілді. [2, 35 б.]
ІІ-V ғасырларда ішкі Қытайдан шыққан Жібек Жолы атақты Такла Макан
шөлін терістігінен түстігіне айналып өтіп, үшке: жолдың оңтүстік, орталық,
солтүстік бағыттарына бөлінген.
VІ- VІІ ғасырларда Қытайдан шыққан керуеннің батысқа – Жетісу,
Оңтүстік Қазақстан жерімен жүруі етек ала бастайды.
Ұлы Жібек Жолы саудасында қазіргі Қазақстан аумағы маңызды рөл
атқарды. VІ-VІІ ғасырларда Қытайдан Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан арқылы
батысқа шыққан сауда жолы айтарлықтай жанданды. Жолдың осылай ауысуын
бірнеше себептермен түсіндіруге болады. Біріншіден, Жетісуда Орта Азия
арқылы өтетін сауда жолын бақылауда ұстаған түрік қағанаттарының ордасы
болды. Екіншіден, VІІІ ғасырда өзара соғыстар болып жатқан Ферғана арқылы
өтетін жол қауіпті болды. Үшіншіден, бай түрік қағандары және оның
айналасындағылар теңіздің арғы жағындағы тауарлардың ірі тұтынушысы
болды.
271
ХІІІ-ХІV ғасырлардағы Қазақстан жеріндегі Жібек жолы картасына көз
жіберсек, Қытайдан Көктал – Сүмбе арқылы Қашғария еліне асатын бір тармақ
болғанын байқаймыз. Келесі тармақ Алакөлдің түстігін айналып өтіп, Көктума –
Дүнгене – Жаркент – Талғар – Баласағұн – Суяб қалалары арқылы оңтүстікке
ойысатын. Үшінші тармақ – бұл Қазақстан жерін шығыс-оңтүстіктен сонау
батысына дейін аралап өтетін Жібек Жолы бөлігі – Каспийдің солтүстігінен
айналып өтіп, Алтын Орда астанасы Бату Сарайы, Сарайшық арқылы Сыр бойы
қалаларын аралап, Жетісу жолы Таразда жалғасады. [2, 39 б.]
Жібек Жолының Солтүстік Каспий бағытындағы Сарайшық арқылы өтетін
тармағының ХІІІ ғасырдың ортасынан бастап қайта жандануының бірнеше себебі
болды. Біріншіден, Дешті Қыпшақ пен Мауреннахр территориялары моңғол
жаулары нәтижесінде бір саяси кеңістікке енеді де, тұрақтылық қалыптасады.
Екіншіден, ХІІІ ғасырдың ортасынан бастап Алтын Орданың астанасы Бату
Сарайы Еділдің төменгі ағысы бойында орналасуына байланысты Еуропа елдері
мен Византия саудагерлері, елшілері шығысқа барар жолын Алтын Орда
Сарайынан бастағанды ұтымды санаған. Осылайша Еділдің төменгі бойындағы
Бату, Берке хан сарайлары, Жайық бойындағы Сарайшық қаласы сол кезгі
халықаралық сауда жолындағы маңызды бекетке айналады да, Шығыс
Түркістанға апарар ең қысқа, ең қауіпсіз бағыт болып саналады. [2, 49 б.]
Сарайшықтың терістік, шығыс, оңтүстік жақтарын орай ағатын Ұлы су
(Жайық) өзеніндегі Бату хан салдырған қалқымалы көпір алғашқы кезде батысқа
жорық кезінде олжаланған байлықты моңғол жеріндегі Қарақорымға – Шыңғыс
хан ордасына жеткізуге пайдаланылса, кейін Алтын Орданың астанасы арқылы
өтетін Жібек Жолы керуені осы қалқымалы көпір арқылы шығысқа жол тартқан.
Ол кезеңде Жайық өзенінің суы мол, ағысы өткел берместей қатты болғандығы
туралы деректер бар.
Жайықтың Сарайшық қаласы тұрған осы иінінде, кезінде хорезм құлдары
тұрғызған Х-ХІІ ғасырларда қала болғандығы жөнінде дерек бар. Қаланың аты
туралы әртүрлі болжам айтылады. ІХ-ХІ ғасырларда Сарайшық қаласының
орнында кен қорыту, металдан тұрмыстық құралдар жасау сияқты кәсіпкерлік
болған. Сарайшық қаласынан айналып ағатын Жайықтың сол жақ (Азия беті)
жағалауы қалың да, биік тоғай болған деседі. Ал қала тұрған ішкі беті – түбек тек
батыс жақтан ғана ашық қатыс болатын, табиғаты жан сүйсінерлік, Кавказдың
Қара теңіз жағалауы сияқты шуақты мамыражай қойнау болыпты. [3, 7 б.]
Жібек Жолының Солтүстік Каспий тармағының Алтын Ордаға байланысты
қайта жандануы Сарайшық қаласының жедел өркендеуіне, оның келешекте Хан
Ордасы болуына жол ашты. Тоғыз жолдың торабында тұрған Сарайшықтың
қамбасына керуен жүрісі жиілеген сайын байлық еселеп құйыла түсті.
Сарайшыққа өзге бекеттермен салыстырғанда түсім екі есе артық түсетін.
Керуенге көрсеткен қызметі үшін бір төленсе, ағысы қатты, терең өзеннен
қауіпсіз өткізетін қалқымалы көпірі үшін екінші үлес төленетін. Еуразия
272
даласының осы маңдағы мал шаруашылығымен ғана күнелтіп отырған
тұрғындарына керуен жолы сан жүздеген жұмыс орнын ашып берді. Қаланың
сән-салтанаты артты, сәнді ғимараттар бой түзеді, халықтың тұрмысы жақсара
бастады. Бату, Берке Сарайларынан кейін Сарайшық Алтын Орда астанасы
болды, ал ХV-ХVІ ғасырларда Ноғай Ордасының, Қазақ хандығының астанасы
болғандығы тарихтан белгілі.
Do'stlaringiz bilan baham: |
