«сарайшық» мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығы атырау облысы білім беру басқармасының Әдістемелік орталығЫ

Каспий теңізінде - 
круиз туризмін дамыту мүмкіндіктері бар. Каспий теңізі 
бойынша Ақтау - Астрахань (Ресей) - Махачкала (Дағыстан) - Баку (Әзірбайжан) 
–
Энзели (Иран) – түркіменбаши (Түркіменстан) – Ақтау халықаралық круизін 
дайындау үлкен жетістіктер мен табыс көзіне жеткізетін жобаның бірі. 
Каспий - жер шарындағы басқа мұхиттармен, теңіздермен тікелей де, не 
бұғаз каналдармен тікелей байланысы жоқ, жалғаспайтын тұйық су көзі. Бұл 
тұрғыдан оны көл қатарына жатқызады. Ал, көлеміне, даму тарихына, 
фихикалық-георафиялық даму сатыларының сипатына қарағанда теңіз қатарына 
жатады. Сондықтан Каспий жағалауындағы 5 мемлекет: Ресей Федерациясы, 
Қазақстан, Әзірбайжан, Түркіменстан республикаклары мен Иран мемлекеті 
Каспийді не көл, не теңіз деп атап келеді. 
Терісттік Каспийдің ағысын жел анықтайды, ағын тек қана өзендердің 
теңізге құятын аумағында ғана байқалады. Суы жазда орта есеппен +25º С 
жылиды, тайыз жағалауда одан да жоғары болады. Қыста негізінен қараша 
айының ортасының наурыз айының аяғына дейін қатады. Мұз Орта Каспийге 
дейін болады. Мұз қату және еру мезгілінде желдің әсерімен қозғалады, тіпті 
қыстың өзінде де мұз жарылып, сынып бөліктеніп, желдің айдауымен жағаға 
үйіліп сең тау-тау болып қалады. Олардың биіктігі 12метрге, ұзыны 500 метрге 
дейін жетеді. Осындай әсем табиғи көріністер туристерді қызықтырар еді. 
Жайық өзені бойында
- балық аулау, спорттық, орнитолиялық, танымдық, 
экологиялық, аңшылық туризм түрлерін дамытуға өте қолайлы табиғи ресурстар. 
Жайық өзенінінің экологиясы бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі. 
Жалпы өзеннің ластану көзі - бұл өнеркәсіптік қалдықтардың өзенге құйылуы 
және ауылшаруашылық саласында суды тиімді пайдаланбаудың әсерінен деп 
айтуға болады. Сонымен қатар, өзен өсімдіктерімен жануарлар дүниесінің 
тиімсіз пайдалануы Жайық өзенінің экологиясына қатты әсер етуде. Атап айтсақ 
өзен жағасындағы тоғайдың есепсіз кесілуі және өзеннен балықтың әсіресе, 
бекіре тұқымдас балықтардың броконерлік жолмен аулануы өзеннің фаунасы 
мен флорасына үлкен әсер етуде. Соңғы кезде Атырау облысында жергілікті 
әкімшілік пен ғалымдар біріге отырып шабақтар өсіретін зауыттарды іске қосып, 
мүмкіндігінше бекіре тұқымдастардың санын өсіруге қызмет жасауда. 
Жайықтың экологиялық проблемаларын шешу үшін осындай шаралады 
көбірек ұйымдастырып, көктем мен күзгі су деңгейінің көтерілуі кезіңде жағаны 
бекіту жұмыстарын және орман шаруашылығы жұмыстарын дұрыс жолға қою 
керек. [2] 
Жоғарыда айтқанымыздай Жайық сырын жайып сала алмайды. Бір 
жылдары төңіректі топан су басардай әбден әбігерге түсірсе, биылғы жылы 
адуын мінезді Жайығымыз жұп-жуас, момақан. Көз алдымызда Жайық өзені 
жағалаудан бірте – бірте жырақтап қашып барады. Бұл кім-мкімді де 

---

71 
ойландыруға тиісті жағдай. Тал айға тарыққанда талғажу болып, алдынан үміт 
шырағын жаққан киелі Жайық өзенінің жағдайын осы бастан ойлап, түсінуіміз 
қажет. Талай арқалы ақындардың жырына арқау болған Жайық өзенінің 
жабырқау түрін көргенде жүрегің аурады. Сан мыңдаған жырдар бойы 
адамдардан ырысын аямаған ару Жайық енді өзі адамдардың қамқорлығына зәру 
болып отыр. Яғни табиғаттан ала да білу керек, кезегі келгенде бере де білу керек 
деген қағиданы ұстанғанымыз жөн. Жаз айы басталған уақытта - әркім көрпесіне 
қарай көсіліп, кейбір қалталылар мұхит асып жан рахатын іздейді. Демалыс 
уақытын жақсы өткізуді, ұтымды пайдалануды қош көретіндері де бар. Ол 
әркімнің өз еркіндегі шаруа. Осы күнге дейін суға шомылып, күнге қыздырынып, 
балығын аулап бір ай бойы демалысымды Жайық жағасында өткіздім деген бір 
кісіні кездестірген емеспін. 
Жыл он екі ай бойы алыс-жақын шетелдерден келетін саяхатшылары бір 
үзілмейтін Хан Ордалы Сарайшықтың тұсы ортаң қолдау демалыс орнын салып, 
саяхатшыларды серуендетуге сұранып – ақ тұр. Ашық аспан аясындағы мұражай 
іспеттес Жайық өзеніне сұғынып жатқан көне Сарайшық қазбалары орнының өзі 
неге тұрады. Тіпті, тап сол жерге бие байлап, қымыз баптап, көкпар тартып 
дегендей халқымыздың спорт түрлерін дамытып, саяхатшылардың немесе 
тынығушылардың талғамдарына сай қызмет түрлерін ұсынуға болады. Сонымен 
қатар Жайық жағасында санаториялар ұйымдастырылса нұр үстіне нұр болар еді. 
Өйткені, санаториялар дайындау – сауықтыру, демалу орындары ашылса, келуші 
тынығушылардың демалысын ұтымды пайдаланылса деймін. Және бәрімізге 
белгілі Атырау қаласында балшықпен емдеу әдісі қолданылуда, ендігі кезекте 
басқа бағыттағы емдеу – сауықтыру орындары ашылса деп ойлаймын. [3] 
Ұшы-қиырсыз ойпаттың біркелкі жазық табиғатына өзгеше көрік 
бергендей Индер, Иманғара, Қойқара қыраттық көтерілімдері алыстан 
мұнарланып, бейне бір теңіз айдынында қалқи жүзген кемедей болып көрінеді. 
Сондықтан да болар, заңғар тау сілемдеріне зәру атыраулықтар өз қыратын тауға 
балайды. Осындай қыраттардың бірі облыстың солтүстік жағының биік жері – 
Индер тауы. [4]