Sanoatda sulfat kislotasi ishlab chiqarish Sulfat kislotasining xossalari va ishlatilish soxalari

Oltingugurt (IV)- oksidini ishlab chiqarish 
SO
2
- rangsiz, o`tkir hidli (yonayotgan oltingugurt hidini eslatadi) gaz. 100% SO
2
atmosfera bosimida- 10,09
0
C da suyuq holga o`tadi. -70
0
S da qotadi. Juda zaharli 
bo`lib, chegaraviy xavfli kontsentratsiya (ChXK) miqdori 0,005 mg/m
3
, ishlab 
chiqarish binolarida esa 10 mg/m
3
ga teng. 
Xom ashyo. SO
2 
olish uchun asosiy xom ashyo kabi oltingugurtli moddalar va 
tarkibida S saqlovchi sanoat chiqindilaridir. Sobiq SSSR da SO
2
olish uchun xom 
ashyo temir kolchedani FeS
2
, vodorod sulfid H
2
S va oltingugurtdir. Keyingi yillarda 
rangli metallurgiya sanoatining chiqindi gazlari tarkibidagi SO
2
ni olish keng quloch 
yoymoqda. Sobiq SSSRda ishlab chiqariladigan sulfat kislotaning 30% ga yaqini 
temir kolchedani kuydirishdan hosil bo`ladigan gazdan olinadi. 35% ga yaqini esa 
toza oltingugurtdan ishlab chiqariladi. 
Pirit tarkibida nazariy jihatdan olganda 53,46 % oltingugurt saqlaydi. Tabiiy 
kolchedan har doim tarkibida begona arashlama sifatida mis, rux, nikel, kumush, 
qo`rg`oshin, mishyak, surmaning oltingugurtli birikmalari, turli sulfat va karbonatli 
tuzlar, kvarts, silikatlar va boshqalar saqlaydi va o`z navbatida u shu metallarni olish 
uchun xom-ashyo hamdir. Rangli metallarning sulfidlarini ajratish uchun ruda 
maydalanadi va flotatsiyalanadi. Natijada rangli metall sulfidlarining kontsentranti 
olinadi: qolgan qoldig`i asosan tarkibida 45-50% oltingugurt saqlovchi boyitilgan 
piritdan iborat bo`lib, SO
2
olish uchun yoqiladi. 
Olingan rangli metall kontsentratlari metallurgiya zavodlarida kuydirilib 
metallar ajratib olinadi. Bunda chiqindi gaz sifatida 3% gacha SO
2
ajralib chiqadi va 
havoni, atrof muhitni zaharlaydi. Keyingi yillarda shu chiqindi gazdan ham sulfat 
kislota ishlab chiqarish yo`lga qo`yilmoqda. Shunday yo`l bilan 1 tonna mis olganda 
ajralib chiqqan SO
2
dan 10 tonnadan ko`proq sulfat kislota olish mumkin. Buning 

---

5
uchun SO
2
ni kontsentratsiyasini oshirish kerak bo`ladi. Hali ayrim rangli 
metallurgiya zavodlaridagina SO
2
kontsentratsiyasini oshiruvchi qurilmalar 
o`rnatilgan xolos. Kelajakda rangli metallurgiya zavodlarining chiqindi SO
2
gazini 
to`liq ushlab olish va undan foydalanish ishlarining loyihalari ishlab chiqilmoqda. 
Bu chiqindi gazlardan kompleks foydalansa atrof muhitni ifloslanishning oldi 
biroz bo`lsada olinardi. SO
2
olish uchun eng yaxshi ashyo bu toza oltingugurtdir. U 
yoqilganda massa ulushi yuqori bo`lgan va zararli qo`shimchalari kam bo`lgan SO
2
olinadi. Ammo FeS
2
- kolchedandan bir necha marta qimmat turadi, hamda u boshqa 
ishlab chiqarishlar uchun qimmatbaho kimyoviy ashyo hamdir. Ko`mir yoqiladigan 
korxonalar, 
yoritish 
tarmoqlarining 
mo`rilaridan 
atmosferaga 
chiqarib 
yuboriladigan gazlar tarkibida anchagina SO
2
bo`ladi. Chunki toshko`mir tarkibida 
1-3% gacha oltingugurt saqlaydi. Keyingi yillarda atrof muhitning tozaligiga biroz 
e’tibor 
kuchaytirilganligi 
sababli 
mo`rilardan 
chiqarilgan 
gazlarni 
zaharsizlantirishning adsorbtsiya-desorbtsiya usullari ishlab chiqilgan. Bunda SO
2 
ushlab qolinadi va sulfat kislota ishlab chiqarish uchun ishlatilishi mumkin. Ammo 
kislotaning tan narxi piritdan olingan kislotaga nisbatan bir necha marta qimmatga 
tushadi. Shu sababli u kam qo`llanilmoqda. Keyinchalik SO
2
ni ushlab qolish va uni 
tozalab H
2
SO
4
ishlab chiqarish uchun foydalanishning takomillashgan usullari 
topilgach keng qo`llanila boshlanadi. Dunyo bo`yicha atmosferaga chiqarib 
yuboriladigan SO
2
ning miqdori, dunyoda ishlab chiqarilayotgan sulfat kislota 
miqdoridan ikki barobar ko`proq kislota ishlab chiqarishga yetarlidir. 
Yana bir muhim SO
2
olinadigan xom-ashyo bu vodorod sulfid gazidir. H
2
S 
ko`pgina tabiiy gazlar tarkibida bo`ladi. Qaysikim, uni tozalaganda H
2
S ajratib 
olinadi, va u SO
2
ga aylantiriladi. Ko`mirni kokslaganda, neftni qayta ishlaganda 
ular tarkibidagi S qisman vodorod sulfidga aylanib gaz holida ajralib chiqadi. Koks 
gazlari tozalanganda ularning tarkibidan H
2
S yoki S shaklida ajratib olinadi, yoqib 
SO
2
ga aylantiriladi. 
Yuqorida aytilganlardan tashqari SO
2
olish uchun juda ko`p foydalanish 
mumkin bo`lgan ammo, hozircha foydalanilmayotgan potentsial ashyo manbalari 
mavjud. Bylarga sobiq SSSRdagi kaltsiy sulfat va natriy sulfat tuzlarining yirik 
konlarini ko`rsatish mumkin. 
Yana fosfat kislota ishlab chiqaradigan zavodlarda hosil bo`ladigan va chiqindi 
sifatida tashlab yuborilayotgan gipsni ko`rsatish mumkin. Neft mahsulotlarini 
tozalashda tarkibida sulfat kislota saqlovchi gudron, ko`pgina organik mahsulotlar 
ishlab chiqarish sanoatlarida, organik moddalar bilan ifloslangan va chiqindi 
hisoblangan suyultirilgan sulfat kislota. Po`latni tozalashda hosil bo`ladigan aslida 
chiqindi hisoblangan temir sulfit tuzlari. Bylarning hammasi va ular kabi tarkibida 
sulfat kislota yoki tuzlarini saqlovchi har qanday chiqindi moddalar qaytaruvchilar 
bilan qo`shib qizdirilganda SO
2
hosil qiladi, va undan sulfat kislota olish mumkin.