Sanoat ishlab chiqarishini tashkil etish

Xuquqiy me’yorlar (AQSH tajribasi). Qonunlar korxonani yuridik shaxs sifatida ro‘yhatga olinayotgan payitda va xar bir oddiy aksiya egalariga to‘lovlarni to‘lashda yuzaga kelgan xuquqiy me’yorlarni tiklashda asos bo‘lib xizmat qiladi. Quyida korxona boshqaruvi tomonidan ishlab chiqarilgan dividend siyosatini tanlangan so‘ngi variantini amalga oishirish bo‘yicha eng zarur bo‘lgan qonun doirasidagi xuquqiy me’yorlarni muxokama qilinadi. Bu xuquqiy me’yorlar xo‘jalik jamiyati aktivlarini “kamayishiga”, bankrotlikka va korxona ixtiyorida qolgan foydadan o‘z manfaati yo‘lida va samarasiz foydalanishga ta’luqli bo‘ladi.
SHtatlarda kapital hamma oddiy aksiyalarni umumiy qiymati sifatida aniqlanadi. Masalan, korxonani xususiy kapitali o‘z tarkibiga: kapital qiymati bo‘yicha 4 mln.$ oddiy aksiyalarni, 3 mln. $ qo‘shimcha to‘langan kapitalni va 2 mln. $ taqsimlanmagan foydani olib jami korxonalarni o‘zlik mablag‘i -4 mln. $ni tashkil qiladi. Bunday korxona pul ko‘rinishidagi dividendlar to‘lanmaydi. CHunki ularning umumiy narxi 5mln. $ dan oshib ketadi.
Boshqa shtatlardagi qonunlar bo‘yicha, kapital tushunchasi o‘z tarikbiga nafaqat jami oddiy aksiyalarni nominal qiymatini oladi, balki, kapitalni qo‘shimcha to‘langan miqdorini ham oladi. Mazkur shtatlardagi qonunlarga muvofiq dividendlar faqatgina taqsimlanmagan foydadan to‘lanadi.
E’tibor bering: bu erda dividendlar taqsimlanmagan foydadan to‘lanadi deyiladi. Korxonalar dividendlar taqsimlanmagan foydani kamayishiga olib keladigan o‘z pul mablag‘larinidan to‘laydi. Qizig‘i shundaki, ba’zi shtatlarda dividendlar oddiy aksiya egalariga faqatgina foydani balans qiymatidan to‘labgina qolmasdan, balki, aksiyadorlik kapitalini umumiy balans qiymatidan ham to‘lanadi.
Ba’zi shtatlarda pul ko‘rnishidagi dividendlar to‘lash taqiqlangan, agar korxona to‘lovga layoqatsiz (bankrot) bo‘lsa. Agarda korxonani pul mablag‘lari cheklangan bo‘lsa, korxona o‘z aksiyadorlariga to‘lov turi bo‘yicha tanlash imkoniyatini bermaydi.
AQSHni soliq qonunchiligi (Internal Revenue Code) reinvestitsiya qilinadigan foydada samarasiz yoki o‘z manfaatlari yo‘lida foydalanishini taqiqlaydi. Buni ta’qiqlashni eng asosiy sababi shuki, korxonani investitsion talablarini va imkoniyatlarini to‘g‘ri baholash va boshqarishda korxona ixtiyorida qolgan foydadan yaxshi foydalanish bo‘lib hisoblanadi.
Bu qonunni maqsadi – korxonalarga soliqdan qochish maqsadida o‘z ixtiyorida foydani ushlab qolishni ta’qiqlashdir. Masalan, korxona kerakligicha pul mablag‘larini yig‘ish va bozorda qimmatli qog‘ozlari uchun yaxshi vaziyatni yaratib berish maqsadida o‘zini hamma foydasini reinvestitsiya qilishi mumkin. Bunday xolda korxonani butunlay sotish mumkin edi, shunda aksiyadorlar faqatgina kapital o‘sganligi uchun soliq to‘lardi xolos, agar dividendlar to‘langanda bu vaziyatni kechiktirishni o‘zida ifoda etar edi. Agar soliq boshqarmasi (Internal Revenue Service IRS) shu paytda ushlangan foydadan moddiy manfaat borligini bilsa, u korxonaga jarima soladi. Agarda korxona haqiqatdan ham foydani ushlab qolishdan maqsadi o‘zini yo‘qotilgan likvidlik holatini ta’minlash bo‘lsa, uni boshqaruvi soliq boshqarmasiga qoidani ushlab qolish uchun ishonarli dalillarni keltirishga tayyor bo‘lishi kerak. YA’ni korxona foydani ushlab qolishdan oldin, moddiy manfaat yo‘qligi va uni maqsadi korxona likvidlik holatini tiklash ekanligi haqida soliq boshqarmasiga eng asosiy dalillarni berishi kerak va ishontira olishi kerak. Aksariyat xollarda aksiyadorlarga pul ko‘rinishidagi dividendlarni to‘lash foydali bo‘lib chiqishi mumkin. Korxonani dividend siyosati xuquqiy doira yaratib bo‘linganidan so‘ng, keyingi bosqich korxonani pul mablag‘lariga bo‘lgan talabini baholash bo‘ladi. Bunday munosabatni muhimlik tomoni shundaki, u g‘aznaviy rejalarni ifoda etadi, kerakli manbalarni oldindan ko‘zlab boradi, asosiy vositalardan foydalanish holatini yaxshilashni e’tiborga oladi hamda pul mablag‘lari ko‘rsatkichlarini bashoratlashtiradi. Bu vazifani maqsadi, xo‘jalik jamiyatini dividend siyosatini o‘zgartirmagan xolatda kerakli pul mablag‘larini jamlash va pulni pozitsiyasini aniqlash. Dividend siyosatini nazariy tomonlarini muhokama qilganda shu narsani e’tiborga olish kerakki, korxona raxbariyati pulga bo‘lgan talabni qondirish maqsadida qilgan shuncha xarakatidan keyin, investitsion loyixalarni moliyalashtirgandan keyingi qolgan puli qancha ekanligini aniqlab olish lozim. Bu bilan bog‘liq xolatda korxona bir necha yildan keyingi faoliyatini ham tahlil qilishi lozim. Korxonani ajoyib faoliyati shunda ko‘rinadiki, u hisoblangan dividendlarni to‘lash bilan birga istiqboldagi bo‘lish mumkin bo‘lgan pul to‘plamlarini taqsimotini va g‘aznadagi qoldiqni tahlil qilish kerak.
Agar korxona turli maqsadlarda bitta aksiya uchun ahamiyatli dividend to‘layotgan bo‘lsa, demak, korxona foydali investitsion imkoniyatlarini moliyalashtirish uchun, u aksiya sotuvini yo‘lga qo‘yib kapital jalb qilishga talab paydo bo‘ladi. Bunday vaziyatlarda agar korxonani boshqarayotgan aksiyadorlar yangi aksiyalarni sotib olishni istamasalar yoki bunga kuchlari etmasa, korxona aksiyalar kapitalini boshqarishda sodir bo‘ladi. SHu sababli ham, xo‘jalik jamiyatlari ozroq dividendni to‘lab korxona ixtiyorida foydani ushlab qolishni va bu yo‘l bilan investitsiyaga bo‘lgan talabni moliyalashtirishga intiladi. Odatdagi dividend siyosati oqibatida aksiyadorlarni moliyaviy holati maksimallashmasligi mumkin, lekin kim aksiyani nazorat paketi (51foiz)ga ega bo‘lsa, shuni qiziqishlariga va talablariga javob beradi. Bunday xollarda rag‘batlantirish uchun yuqori dividendlar to‘lanadi.
Qachonki korxona tomonidan to‘lanayotgan dividendlar qo‘shimcha fondlar hisobiga olib borsa, demak, korxona raxbariyati va Direktorlar Kengashi dividend to‘lovini aksiyadorlarni moliyaviy ahvolini yaxshilash uchun ko‘paytirayotgan bo‘ladilar. Korxona bahosiga dividend siyosatini uzoq vaqt ta’sir qilishini tahlil qilish uchun ishonchli ma’lumotlar yo‘qligi sababli, dividend miqdorini tanlash anchagina qiyin qaror hisoblanadi. Bu ko‘proq dividend siyosatini tanlashga bog‘liq. YUqorida ko‘rilgan omillar korxonaga to‘g‘ri keladigan dividend siyosatini aniqlashga yordam beradi. Aktiv dividend siyosati aniq ishonchni mavjudligini talab qiladi, hisoblangan dividendlarni oxir oqibat to‘lanayotganda hisobda, oddiy aksiyalar yordamida moliyalashtirishda almashtiriladi. Bunday strategiya noaniqlik sharoitlarida qo‘llaniladi, ammo bunga ko‘p olimlarni aksiyadorlarni moliyaviy holatini ko‘tarishga ishonchlari yo‘q. SHunday qilib, ko‘p korxonalar dividendlar aksiya narxiga ta’sir qiladi deb o‘ylaydilar. Bunday korxonalarni faoliyati o‘tkazilayotgan dividend siyosatini ular uchun muhimligidan dalolat beradi.
To‘lanayotgan dividendlarni barqarorlashtirish ko‘plab investorlarni o‘ziga jalb qiladi. Barqarorlik (stability) deganda korxona o‘z dividend to‘lovlarini bir xil qiymatlikda ushlab turishini va o‘z xoxishi bilan asta-sekin tepaga ko‘tarilishini tushunish mumkin. Aksiyaga to‘g‘ri keladigan dividendni foydaga o‘rnatilgan foizlari bir xil to‘lagandan ko‘ra, agar uzoq vaqt davomida aksiyaga barqaror dividendlar to‘lab borilsa, turli xil shartlar orqali aksiya bahosi ko‘tarilishi mumkin. Investorlar barqaror dividendlarni boshqalariga nisbatan afzal ko‘radilar. SHu sababli ham barqaror dividend siyosatini olib borayotgan korxona boshqa muayyan foydadan foiz hisobida dividend berayotgan korxonalar dividend siyosatiga nisbatan investorlar nazarida yaxshiroq bo‘ladi. Bularni dividend siyosatlari o‘rtasidagi farq shundaki, barqaror dividend siyosatini qo‘llagan korxona foydasi qancha bo‘lishidan qat’iy nazar barqaror dividendni to‘lab boraveradi. Agarda foydani yildan yilga oshib boraversa ham reinvestitsiya imkoniyatlari oshadi. Ham dividendni biroz ko‘tarish qobiliyati paydo bo‘ladi. Agar foydadan muayyan foizni dividend uchun belgilansa, u xolda foyda kamaygan yili dividend to‘lovi ham kamayadi, ammo u ham oshib ketadi. Korxona foydasi oshgan yillari barqaror dividend siyosatini qo‘llagan korxonaga nisbatan undiriladi. Investitsiya imkoniyatlari kamayib ketadi.
Aksiyadorlarga barqaror dividendni naqd mukofot tarzida aksiya uchun to‘lashga tayyorgarlik quyidagi omillar faoliyati bilan kafolatlanishi mumkin: dividendlarni ma’lumotlarga to‘yintirish, investorlarni joriy daromadni oshishga bo‘lgan ishtiyoqi va yana institutsional tushunchalarining aniq sabablari.
Dividendlarni ma’lumotlarga to‘yintirish. Agar korxona foydasi kamaysa ham aksiyadorlarga to‘lanayotgan dividendlar miqdori pasaymaydi, uni dividendda pasaygan xollarga nisbatan bu korxona aksiyalariga bo‘lgan bozordagi ishonch ortadi. Barqaror dividendlar korxona boshqaruviga bo‘lgan munosabatini yaxshilaydi, korxonani foydasini pasaygani bilan uni kelajagiga ishonchni orttiradi. Bunday xolda, korxona boshqaruvi investorlarga dividendlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar bilan yordam berishi mumkin, ammo boshqaruv bozorni muntazam ravishda aldab kelolmaydi. Agarda hisobot davridagi pasayish tendensiyasi kuzatilsa, barqaror dividendlar “Porloq kelajak” to‘g‘risidagi fikrlarini oxirigacha ushlab qololmaydi. Agarda korxona nobarqaror biznes faoliyati bilan shug‘ullansa, foyda, ham keng masshtabda qalqib turadi, bu hamda barqaror dividendlar investorlarda barqaror biznes to‘g‘risidagi g‘oyani uyg‘ota olmaydi. CHunki dividendlarni o‘zini barqarorligi yo‘qoladi.
Investorlarni barqaror dividendlarni to‘lashni yoqlashlaridagi 2-omil investorlarda joriy daromadga ega bo‘lish ishtiyoqi. Davrlar mobaynidagi aniq daromadga ega bo‘lishiga xarakat qilgan aksiyadorlar, nobarqaror dividend to‘laydigan kompaniyaga nisbatan, barqaror dividend to‘laydigan korxonani afzal ko‘radilar – xattoki bu ikkala korxonani dividendlari, foydasini summasi ham bir xil bo‘lgan taqdirda ham, ular uni afzal ko‘radilar. Bunga albatta ruxiy-psixologik va tavakkalchilik bilan bog‘liq bo‘lgan omillar ta’sir qiladi. Ruxiy omil ham tavakkalchilik omili ham bir-biriga aloqador bo‘lib, ko‘p xollarda aksiyadorlar tinch xayot intiladilar. CHunki ular tavakkalni yoqtirmaganliklari uchun ham barqaror dividend siyosatini qo‘llaydigan korxonaga o‘z investitsiyalarini kiritganlar. Agarda investorni oshayotgan dividendlari uni joriy holatiga talabini qondirmasa, investorni daromad olishdagi ishtiyoqiga qaramasdan, xoxlaganda o‘zining aksiyalarini bir qismini sotib yuborishi mumkin. SHuningdek, korxona dividend to‘lovlarini qisqartirsa, qoidaga binoan uni foydasi ham qisqargan bo‘ladi, shunda aksiyalarni bozordagi bahosi ham pasayadi. Investorning oxir oqibat maqsadi, joriy daromadlarni egallashga imkon qidiradi, u aksiyalarini bir qismini sotish hisobiga o‘zini talabini qondira olishiga qaramasdan ham u barqaror dividendlarni xush ko‘radi.
Ba’zida uzun sakrashlarni ya’ni ma’lum bir vaqt oralig‘ida tez o‘sishni ushlab qolishga xarakat qilgan korxonalar dividend to‘lovlarini rejaviy koeffitsientlar siyosatini olib boradilar. Jon Lintner (John Lintner) “dividendni foydani o‘zgarishiga bog‘liq xolda korrektirovkalanadi, lekin biroz kech qolish bilan” deydi. Agar foyda yangi bosqichni zabt etgan taqdirda ham, korxona mazkur foydani ushlab qolishga ishonsa, shundan keyin dividendni oshiradi, ko‘pchilik investorlar korxona o‘z dividend miqdorlarini mutloq qisqartirishiga qarshilik qilishadi. Bu ikki omil nima sababdan ko‘pincha dividendning o‘zgarishi foyda o‘zgarishidan orqada qolishiga javob topishga yordam beradi. Iqtisodiy ko‘tarilish paytida bu orqada qolish bilinib qoladi, ixtiyorda qolgan foyda dividendga bog‘liq ravishda o‘sadi. Iqtisodiy pasayishlar davrida ixtiyordagi foyda dividendga bog‘liq ravishda pasayadi.
Oraliq dividendlar, doimiy dividendlardan farqli ravishda xar kvartalda yoki yarim yillikda to‘lanadi. Korxona oraliq dividendlarni to‘lanishini e’lon qilayotganda, dividendning bu turi yillik olinadigan dividend hisobidan ekanligini tushuntirishi lozim va bu dividend, dividend to‘lov koeffitsientini ko‘paytirmasligini oldindan aytish kerak. Oraliq dividendlarni e’lon qilish korxona uchun foydasini aylanishiga ta’sir qiladi. Agar korxona doimiy tarzda oraliq dividendlarni to‘lab borsa, oraliq dividendlarga aksiyadorlar o‘rganib qoladi. Lekin shuni tushunish kerakki, oraliq dividendlardan foydalanilsa, aksiyadorlarda korxonani “porloq” kelajagiga ishonch uyg‘onadi. Agar oraliq dividendlardan to‘g‘ri foydalanilsa, u korxonani xozirgi va kelajagi haqidagi yaxshi ma’lumotlarni bozorga chiqarishi va bozorda korxona imidji ko‘tarilishi mumkin.

4.