Sanoat ishlab chiqarishini tashkil etish

5. Kadrlar tayyo`rlashning milliy modeli

Kadrlar tayyo`rlash milliy modelining asosiy tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat:

shaxs – kadrlar tayyo`rlash tizimining bosh subhekti va obhekti, ta`lim sohasidagi xizmatlarning istehmolchisi va ularni amalga oshiruvchi;

 davlat va jamiyat – ta`lim va kadrlar tayyo`rlash tizimining faoliyatini tartibga solish va nazorat qilishni amalga oshiruvchi, kadrlar tayyo`rlash va ularni qabul qilib olishning kafillari;

 uzluksiz ta`lim – malakali raqobatbardosh kadrlar tayyo`rlashning asosi bo`lib, ta`limning barcha turlarini, davlat ta`lim standartlarini, kadrlar tayyo`rlash tizimi tuzilmasi va uning faoliyat ko`rsatish muhitini o`z ichiga oladi;

 fan – yuqori malakali mutaxassislar tayyo`rlovchi va ulardan foydalanuvchi, ilg`or pedagogik va axborot texnologiyalarini ishlab chiquvchi;

 ishlab chiqarish – kadrlarga bo`lgan ehtiѐjni, shuningdek ularning tayyo`rgarlik sifati va saviyasiga nisbatan qo`yiladigan talablarni belgilovchi asosiy buyurtmachi, kadrlar tayyo`rlash tizimini moliya va moddiy-texnika jihatidan tahminlash jaraѐnining qatnashchisi.

Davlat va jamiyat uzluksiz ta`lim va kadrlar tayyo`rlash tizimi barcha uchun ochiq bo`lishini va haѐt o`zgarishlariga moslashuvchanligi tahminlaydi.

O`zbekiston Res’ublikasi tomonidan inson huquqlari, ta`lim, bola huquqi sohasidagi shartnomalar va konventsiyalarning bajarilishi, kadrlar tayyo`rlash sohasida jahon ilg`or tajribasini hisobga olish uzluksiz ta`lim va kadrlar tayyo`rlash tizimining barcha jihatlariga daxldor bo`lib, uning rivojlanishi omillaridan biridir.

SHaxs. Kadrlar tayyo`rlash sohasidagi davlat siѐsati insonni intellektual va mahnaviy axloqiy jihatdan tarbiyalash bilan uzviy bog`liq bo`lgan uzluksiz ta`lim tizimi orqali har tomonlama barkamol shaxs – fuqaroni shakllantirishni nazarda tutadi. SHu tarzda fuqaroning eng asosiy konstituttsiyaviy huquqlaridan biri bilim olish, ijodiy qobiliyatni namoѐn etish, intellektual jihatdan rivojlanish, kasbi bo`yicha mehnat qilish huquqi ro`ѐbga chiqariladi.

«Ta`lim to`g`risida»gi Qonun umumiy o`rta va o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limi standartlari orqali sifatli ta`lim olish, shuningdek ta`lim va kasb-hunar jihatdan tayyo`rgarlikning shakllari va turlarini tanlashni, uzluksiz malaka oshirib borish, zarurat taqozo etsa, tegishli qayta tayyo`rgarlikdan o`tish huquqini va keng imkoniyatlarini nazarda tutadi.

Ta`lim xizmatlarining istehmolchisi sifatida shaxsga davlat ta`lim olish kasb-hunar tayyo`rgarligi ko`rish kafolatlanadi. Ta`lim olish jaraѐnida shaxs davlat ta`lim standartlarida ifoda etilgan talablarni bajarishi shart.

SHaxs ta`lim xizmatlarining yaratuvchisi sifatida tegishli malaka darajasini olgach, ta`lim, moddiy ishlab chiqarish, fan, madaniyat va xizmat ko`rsatish sohasida faoliyat ko`rsatadi va o`z bilimi va tajribasini o`rgatishda ishtirok etadi.

Davlat va jamiyat. Davlat va jamiyat kadrlar tayyo`rlash tizimi amal qilishi va rivojlanishining kafillari, yuqori malakali raqobatbardosh mutaxassislarni tayyo`rlash bo`yicha ta`lim muassasalarining faoliyatini uyg`unlashtiruvchi sifatida faoliyat ko`rsatadi.

Davlat va jamiyat quyidagilarga, chunonchi:

 fuqarolarning bilim olish, kasb tanlash va o`z malakasini oshirish huquqlari ro`ѐbga chiqarilishiga;

 majburiy umumiy o`rta ta`lim hamda akademik litsey ѐki kasb-hunar kollejida ta`lim olish yo`nalishini tanlash huquqi asosida majburiy o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limi olishga;

 davlat grantlari ѐki ‘ullik-shartnomaviy asosda oliy ta`lim va oliy o`quv yurtidan keyingi ta`lim olish huquqiga;

 davlat ta`lim muassasalarini mablag` bilan tahminlashga;

 ta`lim oluvchilarning o`qishi, turmushi va dars olishi uchun shart-sharoitlar yaratish borasidagi vazifalar hal etilishida jamoatchilik boshqaruvini rivojlantirishga;

 ta`lim jaraѐni qatnashchilarini ijtimoiy jahatdan qo`llab-quvvatlashga;

 sog`liq va rivojlanishda nuqsoni bo`lgan shaxslarning ta`lim olishiga kafolat beradilar.

Uzluksiz ta`lim. Uzluksiz ta`lim kadrlar tayyo`rlash tizimining asosiy, O`zbekiston Res’ublikasining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiѐtini tahminlovchi, shaxs, jamiyat va davlatning iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy ehtiѐjlarini qondiruvchi ustuvor sohadir.

Uzluksiz ta`lim ijodkor, ijtimoiy faol, mahnaviy boy shaxs shakllanishi va yuqori malakali raqobatbardosh kadrlar ildam tayyo`rlanishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratadi.

Kadrlar tayyo`rlash tizimida dars. Kadrlar tayyo`rlash milliy modeli salmoqli element sifatida fanni o`z ichiga oladi, bu sohada:

 tabiat va jamiyat taraqqiѐti qonuniyatlari to`g`risidagi yangi fundamental va amaliy bilimlar shakllanadi, kadrlar tayyo`rlash tizimida ommalashtirish, o`rganish va foydalanish uchun ilmiy natijalar jamlanadi;

 oliy malakali ilmiy va ‘edagog kadrlar tayyo`rlash amalga oshiriladi;

 kadrlar tayyo`rlash jaraѐnini ilmiy-tadqiqot jihatidan tahminlash infrastrukturasi vujudga keltiriladi, ta`limning axborot tarmoqlarida foydalanish maqsadida bilimning turli sohalari bo`yicha axborot bazasi shakllantiriladi;

 mamlakatimiz ilm-fanining jahon ilm-faniga integratsiyasi sodir bo`ladi, zamonaviy ilm-fan va texnologiyalarning eng muhim muammolarini hal etish uchun yutuqlar va kadrlarni xalqaro miqѐsda almashinuv amalga oshiriladi.

Kadrlar tayyo`rlash tizimida ishlab chiqarish. Ishlab chiqarishning talab-ehtiѐjlari kadrlar tayyo`rlash tizimining yo`nalishi, darajasi va miqѐslarini shakllantiradi, kasb tayyo`rgarligining masadi, vazifalari va mazmunini belgilaydi, malaka talablarini ilgari suradi, ta`limning muvoziy texnologiyalari va shakllarini tanlashni taqozo etadi. Ishlab chiqarish ‘irovard natijada kadrlarning sifati va raqobatbardoshligiga baho beradi.

Ishlab chiqarishning kadrlar tayyo`rlash tizimidagi vazifalari quyidagilar bilan belgilanadi, chunonchi u:

 turli saviya va malakadagi mutaxassislarga bo`lgan talab-ehtiѐjni shakllantiradi;

 o`z ixtiѐridagi moddiy-texnika, moliya, kadr resurslari hamda kadrlarni o`qitish, malakasini oshirish va qayta tayyo`rlash uchun zarur boshqa resurslarni berish bilan uzluksiz ta`lim tizimiga ko`maklashadi;

 muassis, vasiy, donor, homiy tariqasida ayrim mutaxassislarni va guruhlarni maqsadli tayyo`rlashni, shuningdek turli ti’ va darajadagi o`quv yurtlarini moliyalashda qatnashadi;

 ta`lim va ilm-fanning turli shakllaridagi integratsiyasini (muvaqqat ijodiy jamoalar, o`quv-ilmiy-ishlab chiqarish majmualari, markazlari, texno’arklar, texno’olislar) rivojlantiradi.

Oliy taʼlim rasmiy davlat hujjatlari asosida amalga oshiriladi. Bunda taʼlimning davlat standartlari, oʻquv rejalari hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Ularda oʻrganilishi majburiy va ixtiyoriy boʻlgan fanlar, ixtisoslik kurerlari, ularning oʻqitilish tartibi, miqdori, vaqti, nazariy va amaliy taʼlim oʻrtasidagi nisbat, nazariy mashgʻulotlar, oʻquv va ishlab chiqarish amaliyotlari, reyting davri, taʼtil, bakalavrlarning malakaviy bitiruv ishlari, magistrlarning dissertatsiyalarni yo’klash muddati asosiy pedagogik hujjat - oʻquv rejasida belgilab beriladi. Oʻquv rejasida oʻrganiladigan fanlar gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy, matematik va tabiiy-ilmiy, umumkasbiy, ixtisoslik fanlari va taʼlimning qoʻshimcha turlari singari qismlarga boʻlinadi. Oʻquv rejasidagi fanlar majburiy, maxsus, tanlov va fakultativ koʻrinishlarida olib borilishi koʻzda tutilgan.

Talabalarga ishlab chiqarishdan ajralmagan holda oliy maʼlumot berish taʼlimning sirtqi shakli orqali amalga oshiriladi. OʻzRda Oliy taʼlim tizimida bir qancha ixtisoslik boʻyicha mutaxassislar tayyorlanadi. Kunduzgi Oliy taʼlimda oʻqish kurs tizimida olib boriladi: talaba barcha oʻquv mashgʻulotlariga qatnashishi majburiy. Sirtqi Oliy taʼlimda taʼlimning fan-kurs tizimi joriy etilgan. Bunga koʻra, talaba imtihon sessiyasidagina mashgʻulotlarga kelishga majbur. Sirtqi Oliy taʼlimning imtihon sessiyalari har bir oʻquv yurtining imkoniyatiga karab, bir yilda ikki martadan ortiq boʻlmagan yoʻsinda tashkil etiladi. Sirtqi Oliy taʼlim muddati kunduzgi oʻqishdagi tegishli mutaxassislikka Karaganda yarim yoki bir yil ortiq davom etadi.

“Ta’lim to’g’risida”gi Qonunning yangi tahriri e’lon qilindi. Hujjat 1997 yildan buyon amal qilib kelayotgan eskirgan “Ta’lim to’g’risida” va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risida”gi qonunlarni almashtiradi. YAngi qonunning asosiy farqlari haqida qisqacha: