Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti

Tayanch so‘z va iboralar
 
1.
Marketing – xaridor extiyojlarini imkoni boriga tq qondirish 
maqsadlarida bozor xolatini asosli o‘rganish va oldindan baxolash bilan tovarlarni 
ishlab chiqarish, otishni tashkil etish tadbirlari tizimi; bozor iqtisodiyotini muxim 

---

unsuri. Bozorning qoida bilish, moslashish va unga ta’sir etish, tovar ishlab 
chiqaruvchilar va xaridorlarning o‘zaro bog‘liqligiga erishishga qaratilgan xo‘jalik 
munosabatlari majmui. 
2.
Bozor – eskidan oddiy xolda oldi-sotdi joyi, tovarlarni sotuvchi va 
xaridor o‘rtasida begonalash, ularni almashtirish joyi va jarayoni. L.Abalkin esa 
bozor – tovar muomalasi ekanligini tan olib, bozorning yalpi maxsulot takror 
ishlab chiqarishini va uning tarkibiy qismlari xarakatining takrorlanishi elementi 
ekanligini va bozorning ma’lum xo‘jalik aloqalari turi, ma’lum iqtisodiy xarakat 
xili deb qayd qiladi. iSHlab chiqaruvchi va iste’molchi o‘rtasidagi aloq albatta 
bozor orqali amalga oshadi. Raqobat, talab va taklif tufayli ishlab chiqarishga ta’sir 
o‘tkaziladi, baxolar erkin yuzaga kelib, shular tufayli bozor qatnashchilarining 
xarakat ylgilanadi. 
3.
Bozor segmenti – bozorni ayrimqismlarga taqsimlab ish ko‘rish 
bozordagi faoliyatga aniqlik kiritish, ya’ni tavakkalchilik bilan bozorga kirish emas, 
balki uning o‘ziga kerak aniq qismini topish va belgilashdan iboratdir. Bozorni 
qismlashtiruv bir xil, bir xususiyatli tovarlarga muxtoj iste’molchilar guruxini 
tanlish, xaqiqiy bozor talabini topa bilish jarayonidan iborat. 
4.
Marketing kompleksi – bozorni xar taraflama o‘rganish: a) talabni 
o‘rganish; b) bozor tarkibini aniqlash; v) tovarni o‘rganish; g) raqobat sharoitlarini 
tadqiq tish; d) sotish shakli va uslublarini taxlil qilish. Bozor talabi 
o‘zgaruvchan 
xususiyatga 
ega 
bo‘lganligi 
uchun, 
unga 
demografik, 
umumiqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, psixologik va boshqa omillar ta’sirini xisobga 
olgan xolda, bozorrda axolining soni, jinsi, yoshi, daromadi, maxsulot sifati va 
narxigacha taxlil qilinadi. 
5.
Riqib afzalligi – bozor, raqiblar vafirmaning o‘z tavsiflarini marketing 
tadqiqotlari yakunlaribo‘yicha baxolash yutuqning asosiy omillarini aniqlashga 
xizmat qiladi, ya’ni tovvar ishlab chiqarish va maxsulotni sotishda raqib afzalliklari 
majmui aniqlanadi. Bunday yutuq omillari – xom ashyo va materiallarga ochiq 
yo‘l, eng yangi texnologiya, yangi maxsulotlar ishlab chiqarish imkoniyati, 
boshqrishdagi engillik va boshqalar bo‘lishi mumkin. Firma xamda raqibatlarining 
xolati omillarning “kuchi” bilan uning bo‘yicha o‘rganilib chiqiladi, shu firmaning 
“kuchi” bilan uning asosiy raqiblari “kuchi” xar yutuq omili bo‘yicha qieslanadi. 
Kelajakda firma xal qiluvchi yutuq omillari yordamida marketing faoliyatining 
strategiyasi va taktikasini ishlab chiqadi. 
6.
Talab – to‘lov qobil extiyoj, bozorga chiqqan va kerakli miqdordagi pul 
bilan ta’minlangan extiyojini ifodalaydi. Talab extiyojdan kelib chiqadi, xaridga 
ajratilgan pul shaklida ifoda etiladi. 
7.
Tovarning xayotiy sikli – tovarning bozorga kirib kelishdan boshlab, to 
uning bozordan chiqib ketishiga qadar (maxsulotning sotilishi, iste’molchilar va 
raqiblar foydasi xamda marketing strategiyasini ifoda etish uchun) amalga 
oshiriladigan tadbirlardan iborat konsepsiyadir. Tovarning xayotiy sikli to‘rt
tipga ajratiladi: maxsulotlar turining 

---

xayotiy sikli; maxsulotlar katta sinfining xayotiy sikli; qo‘llanish xayotiy 
sikli; maxsulotlar markasining xayotiy sikli. Maxsulot xayotiy siklining bosqichlari: 
kirib kelish; o‘sish; to‘yinish; inqiroz (kasodlik). 
8.
Marketing taktikasi – xarakatdagi bozor, uning xajmi, iste’molchilar 
tarkibi, raqiblar, o‘ziga xos boshqa omillarning tizimi, shuningdek, korxonaning shu 
bozordagi mavqiyoni aniqlab beradi. 
9.
Marketing strategiyasi – korxonaning imkoniyatlarini bozor talabiga 
muvofiqlashtirib borish. Marketing strategiyasi bozorni tadqiq qilish va istiqbolni 
belgilash, tovar va iste’molchilarni xamda raqobatchilarni o‘rganish asosida ishlab 
chiqiladi. 
10.
Marketing turlari: konversion marketing – manfiy talabni engadi va 
tovarga talabni yuzaga keltiradi; rag‘batlantiruvchi marketing – talabni uyg‘otadi; 
rivojlantiruvchi marketing – yashirin talabni o‘z ichiga oladi va uni aniq yuzaga 
chiqqan talabga aylantiradi; remarketing – kamayib borayotgan talabni jonlantiradi. 
11.
Sinxromarketing – o‘zgarib turadigan, nomuntazam talabni nisbatan 
barqaror xolga keltiradi. 
12.
Qo‘llab-quvvatlovchi marketing – tovar va xizmatlar assortimentini 
arzonlashtirish, yangilash, to‘ldirish yo‘li bilan iste’mol va talabni qanday darajada 
bo‘lsa, shu darajada saqlab borishga imkon beradi. 
13.
Demarketing – xaddan tashkari yuqori talabni kamaytiradi. 
14.
Qarshi ta’sir ko‘rsatuvchi marketing noma’qul extiyojlarni qondiruvchi 
tovarlar va xizmatlarga bo‘lgan talabni antireklama va boshqalar yordamida 
kamaytirida yoki yo‘qotadi. 
Nazorat savollar 
Marketing nima, uning maqsadi va vazifalari? 
Marketingning asosiy tamoyillari va funksiyalari? 
Marketing turlari? 
Marketing boshqaruvi? 
Marketing taktika va strategiyasi?