Samarqand: Samdu nashri, 2020 y. 460 b

Tayanch iboralari 
Innovatsion 
loyihalarni 
texnik-iqtisodiy 
asoslash, 
innovatsion loyihalar portfeli, xarajatlarni nazorat qilish usul, 
maqsadlarga ko‘ra boshqarish, patent va ixtirolar. 
Nazorat savollari 
1. Innovatsion ishlarni rejalashtirish nima va u qanday tamoyillar 
asosida amalga oshiriladi? 
2. Innovatsiyalarni rejalashtirish jarayonlari boqichlarini sanab 
bering. 
3. Innovatsion ishlar mavzu rejasining mazmunini ochib bering. 
4. Innovatsion loyihalarni texnik-iqtisodiy asoslash mazmunini 
ta’riflang. 

---

340 
5. Innovatsion ishlar mavzusini tanlashda qanday vaziyatlar 
vujudga kelishi mumkin? 
6. Innovatsion loyihalar portfelining ahamiyati nimada? 
7. Innovatsion ishlar portfeli qanday shakllanadi? 
8. Innovatsiyalarni boshqarish uchun lozim bo‘lgan uch asosiy 
parametrni ayting.
9. Innovatsion loyihalarni boshqarish uchun maxsus metodlar 
qo‘llaniladimi? 
10. Xarajatlarga ko‘ra boshqarish usuli og‘ishlarga ko‘ra 
boshqarish usulidan nimasi bilan farq qiladi?
 
 
 

---

341 
15-mavzu: Innovatsion biznesni rivojlantirish 
Reja: 
1.Erkin bozorda innovatsiyalarni sotib olish biznesning 
innovatsion rivojlantirish usullaridan biri sifatida. 
2.Yangi texnologiyalarni joriy 
qilishda 
innovatsion 
rivojlanish muvaffaqiyat omili. 
3.Yangi 
texnologiyalarni 
joriy 
etish 
orqali 
kompaniyalarning 
muvaffaqiyatli 
innovatsion 
rivojlanishiga 
misollar. 
1.Erkin bozorda innovatsiyalarni sotib olish biznesni 
innovatsion rivojlantirish usullaridan biri sifatida. 
To‘qnashuv jarayonlari mantig‘i bir tomondan to‘siqlar va 
boshqa tomondan “uni yengib o‘tish istagi” yirik korporatsiyaning 
innovatsion rivojlanish yo‘nalishini belgilaydi. Ijtimoiy-iqtisodiy 
matritsalar, 
talab 
yoki 
iste’molchilarning xulq-atvoridagi 
o‘zgarishlarni ko‘rsatadigan signallarni - bir tomondan texnologiya 
sohalari yoki bozor o‘zgarishlaridan kelib chiqadigan va o‘z 
navbatida, kompaniyaning ijodiy fikr kuchidagi bunday to‘siqlarni 
bartaraf etishning dalillarini ko‘rsatadigan signallarni erta aniqlash, 
raqobatbardosh vaziyat tez o‘zgarib turadigan davrda masalan, 
intensiv innovatsiyalar yoki jadal xalqaroizatsiya (xalqaro 
rivojlanish) tushayotgan bozor yoki inqiroz davrida, yangi 
texnologiyalarni joriy etish xarajatlarni minimallashtirishning 
yagona usuli bo‘lgan va shuning uchun bizning ulushimizni saqlab 
qolish uchun innovatsiyalarni joriy etishning dolzarbligi ko‘p 
marta oshadi. 
Tashqi muhitda bunday dinamik o‘zgarishlar yuz berganda, 
kompaniyalar strategiyalarni tezda o‘zgartirishi va aktivlari, 
uskunalari va texnologik vakolatlarini o‘zgartirishi kerak. Ushbu 
o‘zgarishlar ba’zi aktivlarning qadrsizlanishini talab qiladi, boshqa 
aktivlar esa keskin ko‘tariladi. Ba’zi kompaniyalar bir zumda 
buzilib ketishdi, boshqa kompaniyalar esa “ijodiy halokat” ning 
asosiy tamoyiliga amal qilib, uni “kapitalizm dvigatelini harakatga 
keltiruvchi, yangi iste’molchilar, yangi tovarlar, yangi ishlab 

---

342 
chiqarish usullaridan kelib chiqadigan asosiy impuls” deb ta’riflab
transport, yangi bozorlardan, sanoat tashkilotlarining yangi 
shakllaridan juda tez chiqib ketishadi [5.33]. 
“Ijodiy halokat” atamasini J. Shumpeter “Iqtisodiy 
rivojlanish nazariyasi” kitobining kapitalizm, sotsializm va 
demokratiya mavzusida keltirib o‘tadi. 
Ayniqsa, inqiroz davrida “buzuvchi innovatsiya”ning joriy 
etilishi tez-tez tarmoqlarda birlashish va qo‘shilishlarning to‘lqinli 
xatti-harakatlarini 
ochiq 
bozorda 
kompaniyalar 
tomonidan 
texnologiyalarni sotib olishga asoslangan holda izohlaydi. Ushbu 
davrda kompaniyalar qimmat va xavfli bo‘lsa ham, yangi 
texnologiyalarni o‘zlashtirishga majbur. Innovatsiyalarni joriy 
etish natijasida kelib chiqqan birlashish va qo‘shilish statistikasi 
“ijodiy halokat” jarayonining to‘liq hajmini, kuchini va 
samaradorligini ta’kidlashga imkon beradi. 
Ochiq bozorda innovatsiyalarni sotib olish jarayoni kichik 
innovatsion kompaniya uchun “chiqish”ning asosiy usullaridan biri 
ekanligini, katta kompaniya uchun esa “yangiliklarni” sotib 
olishning asosiy usuli ekanligini anglash kerak. Buni statistika 
tasdiqlaydi: 1990-yillarning oxirlarida birlashish va qo‘shilishlar 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar oqimining 3/4 dan ko‘pini tashkil 
etdi. 
An’anaga 
ko‘ra, 
birlashish 
va 
qo‘shilishdagi 
kompaniyalarning taxminan 75 foizi ma’lum bir sinergetik 
effektlarni qo‘lga kiritishga intilishadi. Buning ortida bitta oddiy 
maqsad yashiringan - bu raqobatdosh ustunlikni qo‘lga kiritish va 
shunga ko‘ra tobora ko‘proq foyda olish. 
Iqtisodiy muhit dinamik ekanligi va foyda keltiradigan 
kompaniyaning asosiy maqsadi statik ekanligidan kelib chiqib 
shuni nazarda tutish kerakki, iqtisodiy muhitning turli holatlarida 
ushbu maqsadga erishish, tobora ko‘proq foyda olishning turli 
usullari mavjud. Iqtisodiy o‘sish va shunga mos ravishda M&A 
faoliyatining an’anaviy o‘sishi bilan birlashishlar va qo‘shilishlar 
ustunlik qiladi. Ularning maqsadi operativ sinergiyalarni olish 
(biznesni kengaytirishga qaratilgan klassik qo‘shilishlar va 
birlashishlar), yangi texnologiyalarni joriy etish (ochiq bozorda 

---

343 
yangi 
texnologiyalarni 
sotib 
olish) 
orqali 
xarajatlarni 
kamaytirishga qaratilgan iqtisodiy rivojlanish pasayishi bilan esa 
mos ravishda birlashish va qo‘shilish talab etiladi. 
Shuni ta’kidlash kerakki, iqtisodiy o‘sish faoliyatni 
kengaytirishni, iqtisodiy tanazzul esa erishilgan natijalarni himoya 
qilishni hamda yangi “ijodiy” yechimlar tufayli bozor ulushini 
saqlab turishni nazarda tutadi. Shuning uchun bozordagi inqirozli 
vaziyatda kompaniyalar tushayotgan bozorda “omon qolishlariga” 
yordam beradigan yangi texnologiyalarni qidirmoqdalar va 
quyidagilarga tadbirlarni amalga oshiradi: 
1. Kompaniyaning joriy mahsulotlarini sotishning yangi 
bozorini izlash. 
2. Yangi texnologiyalarni joriy etish orqali yangi savdo 
bozorini egallash; 
3. Yangi texnologiyalarni joriy etish (kompaniyani sotib 
olish, texnologiya tashuvchisini sotib olish) orqali kompaniyaning 
joriy mahsulot liniyasi narxini pasaytirish. 
Bozorda yetakchi mavqeyini saqlab qolish uchun yangi 
texnologiyalarni muvaffaqiyatli tatbiq etishning misoli, masalan, 
20-asrning 80-yillardan to 90-yillariga qadar bo‘lgan davrda AQSh 
mudofaa sanoati.
Sovuq Urushdan keyingi harbiy xarajatlarni qisqartirish 
AQSh mudofaa sanoatini larzaga keltirdi. Sovuq urushning oxirida 
(20-asrning 80-yillari) harbiy byudjetlarning katta o‘sishidan 
so‘ng, Amerika harbiy sanoati Yevropa va Amerikada harbiy 
xarajatlarni kamaytirish oqibatlarini boshdan kechirdi. AQShning 
harbiy texnika byudjeti 1987 yildagi 160 milliard dollardan 10 
yildan so'ng 80 milliard dollarga tushdi.. Mudofaa sanoatiga 
buyurtmalarning qisqarishi ishlab chiqarish narxining keskin 
o‘sishiga olib keldi (o‘lchov iqtisodiyoti ishlamay qolganligi 
sababli). AQShning 100 ta mudofaa kompaniyalari qurol savdosi 
1990-yildan 1995-yilgacha 30 foizga kamaydi. Ushbu zarba AQSh 
mudofaa sanoati bozorida katta o‘zgarishlarni va kuchli tarkibiy 
o‘zgarishlarni keltirib chiqardi. O‘tgan to‘lqinlar natijasida 
birlashtirish va qo‘shilish, xarajatlarni optimallashtirish maqsadida 

---

344 
yangi texnologiyalarni sotib olish, AQSh mudofaa vazirligining 
atigi 4 ta yetkazib beruvchisi omon qoldi. 
To‘plangan tajribani qo‘llash uchun yangi bo‘shliqlarni 
qidirish shuningdek, mudofaa sanoatini fuqarolik maqsadlarida 
qayta qurish imkoniyatini yaratgan yangi texnologiyalarni izlash 
90-yillarda harbiy byudjetlarning qisqarishi natijasida yuzaga 
kelgan muammolarga moslashish jarayonining asosiy elementlari 
bo‘lgan. 
Ushbu birlashish va qo‘shilish natijasida ish o‘rinlarining 
qariyb 40% qisqarishiga olib kelganiga qaramay (mudofaa sanoati 
sohasida ish bilan ta’minlanganlarning umumiy soni 1989-yildagi 
1,3 million kishidan 1995-yilda 780 ming kishiga kamaydi), ba’zi 
kompaniyalar ochiq bozorda texnologiyalar, mustaqil innovatsion 
kompaniyalar qayta qurish va omon qolish imkoniyatiga ega 
bo‘lishdi. Masalan, IBM mudofaa elektronikasini o‘zining 
fuqarolik hisoblash loyihalariga yo‘naltirish uchun qoldirdi va buni 
katta muvaffaqiyat bilan amalga oshirdi. 
Ochiq 
bozorda 
yangi texnologiyalarni 
sotib 
olish 
jarayonlari 
orqali 
kompaniyaning 
yangi 
bozorlarga 
yo‘naltirilishining yana bir misoli 1980-yillarning oxiri va 1990-
yillarning boshlarida kimyo sanoati. 
Ushbu davrda umumiy (asosiy) kimyo va maxsus kimyo 
ajratilishi sodir bo‘ladi. Mutaxassislik kimyo fanida bu davrda 
foyda 
keskin 
ko‘tariladi. Shu munosabat bilan, yangi 
texnologiyalarni yetkazib beruvchi texnologik kompaniyalarni 
sotib olish boshlanadi. 1985-yildan 1993-yilgacha 1690 ga yaqin 
yuqori texnologik kompaniyalarni sotib olish va kompaniyalar 
bilan bitimlar hajmi 1 milliarddan dollar oshgan. AQShda, 
Yevropada 1188 va Yaponiyada 110 tani tashkil etdi. 
Shuni 
ta'kidlash 
kerakki, 
yuqori 
texnologiyali 
kompaniyalarning 
yirik 
bozori 
ishtirokchilari, 
yangi 
texnologiyalarni yetkazib beruvchilar tomonidan sotib olinadigan 
bitimlar jarayoni yuqori rentabellik izlash bilan emas, aksincha, 
poydevor - xususiy kimyo sohasidagi yangi texnologik standart 

---

345 
tufayli yuzaga keldi, bu yerda innovatsiyalar raqobatning asosiy 
omiliga aylandi. 
90-yillarning oxirlarida farmatsevtika sanoatida birlashish 
va qo‘shilishlar to‘lqini ham o‘sha paytda sodir bo‘lgan 
biotexnologiya 
inqilobi 
tufayli 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri sohadagi 
innovatsiyalarning dinamikasi bilan bog‘liq edi. 
Faqatgina 
ochiq 
bozorda 
zarur 
bo‘lgan 
yangi 
texnologiyalarni sotib olish orqali farmatsevtika kompaniyalari 
ushbu davrda inqilobdan ma’lum darajada omon qolishdi. Biroq 
biotexnologiya 
inqilobi 
an’anaviy 
farmatsevtika 
kompaniyalarining xatti-harakatlariga ta’sir ko‘rsatdi va yirik 
kompaniyalarning innovatsiyalarga bo‘lgan munosabatini jiddiy 
ravishda o‘zgartirdi. 
Ushbu sohadagi o‘zgarishlar sharoitida innovatsiyalarni 
sotib olish “mudofaa strategiyasi”ning bir qismiga aylandi va 
biotexnologiya sohasidagi kichik kompaniyalar masalan, turli xil 
tadqiqot laboratoriyalari, tashqi va mustaqil tadqiqot guruhlari, 
innovatsiyalar uchun o‘sish nuqtalariga aylandilar. Shuningdek, 
yirik 
farmatsevtika 
kompaniyalari 
innovatsiyalar 
ishlab 
chiqaruvchisi 
rolini 
o‘ynaydilar. 
Shu 
bilan 
birga, 
innovatsiyalarning mijozlari va iste’molchilari yirik kompaniyalar 
bo‘lganligi sababli, patentlarning aksariyati ularda ro‘yxatdan 
o‘tgan.