Samarqand: Samdu nashri, 2020 y. 460 b

1-shakl. Corporate & Innovative Startup Finance. 
Korporativ moliya va start-aplarni moliyalashtirish 
Moliyaviy oqimlarning 
turli xil tuzilishi 
Turli xil boshqaruv 
tamoyillari 
Moliyalashtirish-ning 
turli manbalari 
Turli xil moliyaviy strategiya 

---

266 
Biznes g‘oyasi ishlab chiqilgan paytdan boshlab 
kompaniyani strategik investorga sotish yoki ommaviy bozorga 
chiqishgacha 
bo‘lgan 
muddatda 
startapning 
kelajagini 
belgilaydigan asosiy omillardan biri bu uning moliyaviy 
strategiyasidir. 
Bu 
yirik 
korporatsiyalarning 
moliyaviy 
strategiyalaridan sezilarli darajada farq qiladi. Hayotiy siklning har 
bir bosqichida moliyalashtirishning maqbul manbalarini tanlash, 
xarajatlar va daromadlar tarkibini moliyaviy rejalashtirish va 
kompaniyaning biznes modelini tahlil qilishdan iborat bo‘lgan 
vakolatli moliyaviy strategiya yangi tashkil etilgan korxona uchun 
muvaffaqiyat imkoniyatlarini sezilarli darajada oshiradi. 
Yangi kompaniyani shakllantirish va rivojlantirish 
jarayoni shartli ravishda bosqichlarga bo‘linadi. Ularning har biri 
o‘ziga xos vazifalar va ularni hal qilish usullariga ega. Hayot 
siklining quyidagi bosqichlari ajratilgan: 
1) rivojlanishning dastlabki bosqichlari – urug‘ va ishga 
tushirish (Seed Stage, Startup); 
2) dastlabki bosqich (Dastlabki bosqich); 
3) kengayish / rivojlanish bosqichlari (Development, 
Expantion). 
Ba’zida loyiha / texnologiyaning pasayishi (o‘lishi) kabi 
bosqich ham ajralib turadi. Kompaniyaning bosqichda shakllanishi 
va rivojlanish davrlarini taqsimlash mezonlari kompaniyaning 
umumiy (to‘plangan) pul oqimining dinamikasi va belgisidir. Shu 
bilan birga, har bir bosqichda biznesni rivojlantirish uchun zarur 
moliyaviy resurslar darajasi ham o‘zgaradi. 
Innovatsion tadbirkorlikda an’anaviy moliyalashtirish 
manbalari va usullaridan foydalanish nihoyatda cheklangan yoki 
umuman imkonsizdir. Ertami-kechmi har qanday startap 
asoschilarining oldida asosiy savol paydo bo‘ladi: “Kerakli 
mablag‘ manbalarini qayerdan topish mumkin va ularning maqbul 
tarkibi qanday bo‘lishi kerak?" Shu bilan birga investitsiyalar 
to‘g‘risida qaror qabul qilishning hal qiluvchi omillari korxona 
rivojlanish bosqichi va moliyaviy daromadlarning noaniq 
istiqbollari hisoblanadi. 

---

267 
Yosh 
kompaniyalar 
rivojlanishining 
dastlabki 
bosqichlarini moliyalashtirishga urug‘ bosqichi, erta o‘sishni 
boshlash bosqichi (dastlabki bosqich) hamda moliyalashtirish 
kiradi. Shu bilan birga urug‘ va ishga tushirish bosqichlari 
o‘rtasidagi chegaralar ancha o‘zboshimchalik bilan amalga 
oshiriladi. Chunki ikkala bosqichda ham investitsiya faoliyatidan 
kelib chiqadigan pul mablag‘larining salbiy oqimi yordamida 
tajribaga ega bo‘lmagan yosh kompaniyalar ko‘rib chiqiladi. 
Ko‘pincha bu oqim mavjud bo‘lmagan yoki uning qiymatlari 
ahamiyatsiz bo‘lgan operatsion faoliyatdan kelib tushishi bilan 
to‘sib qo‘yilmaydi. Kompaniya bozorda to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
o‘xshashlari bo‘lmagan yoki mavjud mahsulotlardan sifat jihatidan 
farq qiladigan yangilarini taklif qiladi. 
Dastlabki bosqichida mahsulot yaratishni yakunlash, 
dastlabki namunasini olish va biznes-rejani tayyorlash uchun katta 
miqdordagi mablag‘ sarflanganiga qaramay, ko‘pincha operatsion 
faoliyat (ya’ni mahsulotni ishlab chiqarish va sotish) hali 
boshlanmagan holatda ijobiy pul oqimi xosil boladi. Odatda ushbu 
bosqich 
mahsulot 
hali yakunlanmaganligi 
yoki sinovdan 
o‘tkazilmaganligi bilan tavsiflanadi. Buning natijasida biz 
investitsiya faoliyatidan kelib chiqadigan salbiy pul oqimiga ega 
bo‘lamiz. Bu esa kompaniya rivojlanishi bilan ortib boradi. 
Kompaniyaning urug‘lanish bosqichida tashqi moliyalashtirishni 
jalb qilish juda qiyin va imkonsizdir. Natijada kompaniya 
tadbirkorning ichki resurslari va bepul olinishi mumkin bo‘lgan 
tashqi manbalar (4-rasmga qarang) hisobidan ishlaydi. Masalan, 
grantlar, universitetlarning mablag‘lari, biznes inkubatorlar. 
Bundan tashqari aksariyat boshlang‘ich korxonalar uchun tashqi 
qarzlarning yetishmasligi hamda moliyalashtirish manbalariga 
kirish imkoniyati yo‘qligi boshlang‘ich bosqichda pul juda qimmat 
bo‘lgan yangi bosqichdagi ulushini hech kim bilan baham 
ko‘rishni istamaydigan tadbirkorning tanlagan strategiyasi bilan 
izohlanadi. G‘arb adabiyotida venchur moliyalashtirish masalasida 
bu uchun maxsus atama mavjud “3F - oila, do‘stlar, ahmoqlar”.

---

268 
Ishga tushirish bosqichida mablag‘larning chiqib ketishi 
ham mavjud. Bu qisman operatsion oqimlar hisobiga qoplanadigan 
mahsulot yoki xizmatni rivojlantirishga qo‘shimcha sarmoyalarni 
aks ettiradi. Ushbu bosqichda tadbirkorlar jamoasi bu vaqtga qadar 
yuridik shaxs sifatida ro‘yxatdan o‘tgan operatsion kompaniyaga 
o‘xshaydi. Kompaniyaning birinchi iste’molchilari ma’lum bo‘ladi. 
Mahsulot prototipi ustida olib boriladigan qizg‘in ish davomida 
kompaniyaning jamoasini qaysi odamlar to‘ldirishi kerakligi 
haqida fikr shakllandi. Shu bilan birga birinchi moliyaviy savollar 
tug‘iladi: moliyalashtirishda kompaniya qiymatini baholash va 
investor bilan operatsiyani mukammal tuzish lozimligi haqidagi. 
Kerakli investitsiyalar o‘zini o‘zi moliyalashtirishda 
ko‘pincha oxirgi o‘rinda turadi yoki yo‘q bo‘lib ketadi. Chunki 
innovatsion biznes ko‘pincha yangi tashkil etilgan korxona bo‘lib, 
tegishli mablag‘larga ega bo‘lmaydi. Dastlabki ustav kapitali 
investitsiyalarni moliyalashtirishning jiddiy manbai bo‘lishi 
mumkin emas, chunki u doimo saqlanib turishi kerak. Aks holda 
korxona 
tugatilishi 
kerak 
bo‘ladi. Birinchi institutsional 
sarmoyadorlar – urug‘, venchur fondlari, innovatsion loyihalarni 
rivojlantirishning dastlabki bosqichlarini moliyalashtiruvchi biznes 
farishtalari moliyalashtirishning ustuvor manbalari hisoblanadi. 
Shuningdek universitetlar, biznes-inkubatorlar va texnoparklar 
mablag‘i ham moliyalashtirish manbalari sifatida katta ahamiyatga 
ega. 
Kompaniyaning biznes modeli, tadbirkor hamda uning 
jamoasining tajribasi, obro‘si, shuningdek moliya bozorlaridagi 
vaziyat ko‘p jihatdan moliyalashtirishning u yoki bu turini jalb 
qilish imkoniyatini belgilaydi. Kompaniyani tashkil etishning 
dastlabki bosqichida ham institutsional investorlardan (masalan, 
urug‘ venchur fondlari yoki strategik investorlar), pul topishni 
osonlashtiradigan tajribali tadbirkordan farqli o‘laroq yangi 
tadbirkor, ehtimol, o‘z pullarini sarmoyaga kiritishi, do‘stlari 
orasidan xususiy investorlarni topishi yoki biznes farishtalari, 
davlat grantlari va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash dasturlariga 
umid qilishadi. 

---

269 
Dastlabki bosqichda kompaniya allaqachon mahsulotni 
sotishdan daromad olishni boshlaydi - ular hali ham oz, ammo bu 
miqdor kompaniyaning xarajatlari va uning investitsiya faoliyati 
bilan bog‘liq pul oqimini qoplash uchun yetarli bo‘ladi. Buning 
natijasida umumiy pul oqimi ijobiy bo‘ladi. Ushbu bosqichda 
innovatsion mahsulot yoki xizmat bozorining hajmi, ma'lum bir 
necha yildan so‘ng loyihadan chiqish imkoniyati, inson omili va 
barqaror raqobatbardosh ustunliklar bilan bog‘liq masalalar 
birinchi o‘ringa chiqadi. Kompaniya venchur kapital fondlari, 
xususiy kapital fondlari va turli xil strategik sherikliklar tomonidan 
to‘liq ta’minlanishi mumkin bo‘lgan muhim moliyaviy 
investitsiyalarni talab qiladi. Strategik sheriklik bir necha xil 
shakllarda bo‘lishi mumkin. Bu katta kompaniya tomonidan 
istiqbolli texnologiyalarga ega startapdagi ulushni sotib olish yoki 
birgalikda rivojlantirish uchun yirik kompaniya / korporatsiyadan 
mablag‘ olish va boshqalar. 
Kengayish / rivojlanish bosqichida kompaniya bozordagi 
mavqeyini mustahkamlaydi va sotishni ko‘paytiradi. U sezilarli 
ijobiy pul oqimini shakllantira boshlaydi. Shu bilan birga 
operatsion 
faoliyatdan 
tushgan 
mablag‘ qoida tariqasida 
investitsiya va moliyaviy faoliyat bilan bog‘liq pul oqimini 
qoplaydi. Kompaniyaning yangi strategik kengayishi, uning yangi 
bozorlarga chiqishiga imkon berishi katta sarmoyalarni talab 
qiladi. Natijada venchur biznesining yirik ishtirokchilari - strategik 
sheriklar, 
venchur 
fondlari 
va 
xususiy 
kapital 
fondlari 
kompaniyaga qiziqish bildirishni boshlashi mumkin. Shu bilan 
birga moliyaviy resurslar hajmi va kapital bozoridagi mavqeyi 
bizga katta hajmdagi yangi yirik loyihalarni amalga oshirishga 
imkon beradi. 
Masalan, boshlang‘ich kompaniya texnologiyasi yirik 
kompaniya uchun yangi mahsulot yaratilishiga olib keladigan, u 
uchun yangi bozorlarni ochadigan yoki xarajatlarni sezilarli 
darajada tejashga qodir bo‘lgan holatlarda, yirik kompaniya 
boshlang‘ich kompaniya bilan hamkorlik qilishdan manfaatdor 
bo‘lishi mumkin. Strategik sheriklik bir necha xil shakllarda 

---

270 
bo‘ladi. Bu katta kompaniya tomonidan istiqbolli texnologiya bilan 
startapdagi ulushni sotib olish yoki qo‘shma rivojlanish uchun 
yirik kompaniyadan pul olish bo‘lishi mumkin (QRSH - qo‘shma 
rivojlanish shartnomasi). Qo‘shma rivojlanish shartnomasi bilan 
bog‘liq holatlarda kompaniya ulushini sotish mumkin emas. 
Texnologiyalar hamda ishlarni rivojlantirish uchun pul sherik 
kompaniya tomonidan eksklyuzivlik va ushbu texnologiyadan 
foydalanish yoki mahsulot sotib olishning ustun huquqi evaziga 
ajratiladi. 
Har bir investorning asosiy maqsadi foyda olishdir. 
Innovatsion kompaniya ishga tushirish va boshlang‘ich o‘sish 
muammolarini hal qilishga muvaffaq bo‘lgandan so‘ng, rentabellik 
va bozor qiymati ko‘rsatkichlari asta-sekin ko‘tarila boshlaydi. 
Natijada 
esa 
investorning nafaqat 
kompaniyaga 
qo‘ygan 
mablag‘larini qaytarish, balki ma’lum bir foyda olish imkoniyatini 
beradigan sharoitlar yaratiladi. Barqaror o‘sish bosqichida 
kompaniya investorga va tadbirkorga daromadli chiqishni 
kafolatlash uchun venchur sarmoyadorlarga o‘zlarining investitsiya 
qilingan mablag‘larini ma’lum foyda ulushi bilan to‘liq 
qaytarilishini ta’minlay oladigan iqtisodiy natijalarga erishishi 
mumkinligini isbotlashi kerak. Ikkinchisiga keyingi qarorlarni 
investorning ishtirokisiz mustaqil ravishda qabul qilishga imkon 
beradi. 
Shunday qilib barqaror o‘sish va kengayish davrining 
yakuniy bosqichi chiqish bosqichiga tayyorgarlik hisoblanadi. 
Ushbu bosqichda kompaniya uzoq muddatli korporativ strategiyani 
o‘ylab, uzoq muddatli chiqishni rejalashtirishga o‘tishi kerak. Bu 
esa foyda / zararni tuzatish maqsadida investor tomonidan 
kompaniyaning 
ulushini 
sotishini 
anglatadi. 
Investorning 
kompaniyadan chiqishi uchun turli xil yo‘llar mavjud: to‘g‘ridan-
to‘g‘ri sotish; ommaviy savdolar orqali sotish (shu jumladan IPO); 
hisobdan o‘chirish; imtiyozli aksiyalar / kreditlarni to‘lash; boshqa 
venchur kapitalistga sotish; moliya institutini sotish. 
Shunday qilib rivojlanishning boshlang‘ich bosqichida 
ham, keyingi bosqichlarida ham innovatsion kompaniyani 

---

271 
moliyalashtirish manbalari o‘ziga xos xususiyatlarga ega. 
An’anaviy kompaniyalar foydalanadigan o‘xshash manbalardan 
sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Keling, moliyaviy 
manbalarni innovatsion faoliyatni moliyalashtirish hajmining ortib 
boruvchi tartibida tartibga solaylik (4-rasmga qarang): 1) shaxsiy 
jamg‘armalar (3F deb atalmish - oila, do‘stlar, ahmoqlar); 2) 
grantlar, universitetlarning mablag‘lari; 3) biznes-inkubatorlarning 
resurslari; 
4) 
innovatsion 
loyihalar 
uchun 
o‘tkaziladigan 
tadbirkorlik tanlovlari resurslari; 5) ishbilarmon farishtalar; 6) 
dastlabki investitsiya fondlari; 7) venchur fondlari; 8) strategik 
sheriklik bilan; 9) fond bozorlari va banklar. 
Hayotda investitsiya, operatsion va moliyaviy faoliyatni 
rivojlanishining boshqacha shakli bo‘lgan hamda pul oqimi egri 
chizig‘iga ega bo‘lgan holatlar bo‘lishi mumkin. Ushbu ma’ruzada 
soddalashtirilgan diagramma keyingi ko‘rib chiqish uchun asos 
bo‘ladi.