Mavzu: O’zbekistonda Start-up loyihalari qanday rivojlanmoqda

MAVZU:O’zbekistonda Start-up loyihalari qanday rivojlanmoqda

U-Report O‘zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi bilan hamkorlikda so’rov o’tkazishdi. Maqsad — yoshlarning Start-up (startap) loyihalari haqidagi tushunchalarini o’rganish, qaysi sohada o’zlarining Start-up loyihalarini rivojlantirishni xohlashlari va startap-loyihalar mamlakatdagi innovatsiyalar va iqtisodiyotning rivojlanishiga ta’siri haqidagi fikrlarini o’rganish.
So’rov natijalari Innovatsiya vazirligiga Start-up harakatlarini va intellektual mulk bozorini rivojlantirish, yoshlarning o’z g’oyalarini bozorda targ’ib qilishda hayotiy pozitsiyalarini yaxshilash uchun zarur.
So‘rovda mamlakat bo‘ylab 8800 dan ortiq respondentlar qatnashdi.
START-UP LOYIHALARI HAQIDAGI SO’ROVNING ASOSIY NATIJALARI:

1. 
   Respondentlarning 68%i startap loyihalari to’g’risida aniq tasavvurga ega emaslar, ularning 22%i javob berishga qiynalayotganliklarini aytishdi, qolganlari esa startap mezonlariga javob bermaydigan turli xil variantlarni tanladi.
   
2. 
   Respondentlarning deyarli yarmi (48%) O’zbekistonda juda kam bo’lsa-da, muvaffaqiyatli startap loyihalari mavjud deb hisoblashadi.
   
3. 
   Respondentlarning 81%i o’z startaplarini ochishni xohlashadi (ularning 23%i nimadan boshlashni bilmaganliklari uchun buni amalga oshirolmagan).
   
4. 
   Respondentlarning deyarli yarmi (jinsidan qat’iy nazar o’rtacha 48%i) O’zbekistonda startap loyihalarini yaratish uchun faqat qisman sharoitlar yaratilgan deb hisoblashadi.
   
5. 
   Respondentlarning fikriga ko’ra, O’zbekistonda startaplarning rivojlanishidagi asosiy to’siqlar quyidagilar: (1) startap nima ekanligini bilmaslik (24%), (2) qog’oz byurokratiyasining ko’pligi (22%) va (3) mamlakatda startaplarni yuritish va rivojlantirish bo’yicha yoshlarda bilim va/yoki ko’nikmalar yetishmasligi.
   
6. 
   Mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini qo’llab-quvvatlash uchun quyidagi uchta asosiy yo’nalishda startap loyihalarini amalga oshirish zarur: ta’lim (35%), IT / telekommunikatsiyalar (24%) va sog’liqni saqlash (7%).
   
7. 
   U-Reportyorlarning fikricha, mamlakatda muvaffaqiyatli startap loyihalarini ko’paytirish uchun moliyaviy yordam (24%), ta’lim tizimini takomillashtirish (19%) va startaplar bo’yicha o’quv kurslarini tashkil qilish (18%) kerak.
   
8. 
   U-Reportyorlarning aksariyati (68%) «Biznes / tadbirkorlik asoslari» fanini maktablar / universitetlarning o’quv dasturlariga kiritish kerak deb hisoblashadi.
   

Faqat 32% respondentlarning fikriga ko’ra, Start-up (startap) bu innovatsion biznes. So’rovda ishtirok etganlarning 1/5 qismi startap deb kichik biznesni hisoblashadi va 12%i uchun startap – bu har qanday yangi kompaniya hisoblanat ekan. Shu bilan birga, respondentlarning 22%i bu savolga javob berishga qiynalayotganini aytishdi.

Respondentlarning deyarli yarmi (48%i) O’zbekistonda muvaffaqiyatli startap loyihalari mavjud ammo ularning soni kam deb hisoblashadi. So‘ralganlarning 1/4 qismi bunday korxonalar ko‘p, deb hisoblaydi, 18 foizi esa bizning mamlakatlarda bunday kompaniyalar deyarli yo‘q deb hisoblaydi.
Ma’lumot uchun: Start-up (startap) – bu qandaydir yangi g’oya/texnologiya/jarayonga asoslangan innovatsion biznes loyihadir (aynan yangilik kiritilgan!). Masalan, kafe ochish – bu oddiy biznes loyiha, ammo agar unda yangi texnologiyalar/g’oyalar yordamida xizmat ko’rsatilsa, bu startap loyiha bo’ladi. Startap loyihalar har qanday sohada yaratilishi mumkin: tibbiyot, savdo, transport, xizmat ko’rsatish va h.k.

U-Reportyorlarning yarmidan ko’pi (jinsidan qat’i nazar, o’rtacha 58%) o’zlarining startaplarini yaratmagan yoki yaratilishida ishtirok etmaganlar, lekin buni amalga oshirishni xohlashadi. Respondentlarning 23%i ishni nimadan boshlashni bilishmagani uchun qilmagan.
Respondentlarning 12%i o’zlarining startaplarini allaqachon yaratganliklarini aytishdi: shundan 6% muvaffaqiyatli tajribaga ega, qolgan 6% omad ularga kulib boqmaganini aytishdi.
Ayollar (26%) erkaklarga (21%) qaraganda ko’proq startapni nimadan boshlashni bilishmaydi va bu sohada o’zlarini sinab ko’rishgan erkaklar soniga qaraganda kamroq (9% ga qarshi 14%).

Respondentlarning deyarli yarmi (jinsidan qat’i nazar, o’rtacha 48%) O’zbekiston yoshlari o’zlarining startap loyihalarini ochishlari uchun zarur sharoitlarga ega deb hisoblashadi. So‘rovda ishtirok etganlarning 1/4 qismi barcha sharoitlar yaratilgan deb ishonishadi.
Shu bilan birga, ayollar yaratilgan sharoitlarga nisbatan ko’proq optimistik munosabatdalar, chunki erkaklar bu masalaga ko’proq shubha bilan qarashadi: erkaklarning 20% O’zbekistonda o’z startaplarini ochish uchun sharoit yo’q deb hisoblashadi, ayollarning atigi 12% bu fikrga qo’shiladi.

Respondentlarning fikriga ko’ra, O’zbekistonda startaplarni rivojlantirishdagi asosiy to’siqlar:
— startaplar nimaligini bilmaslik va startaplar haqida xabardorlikni sustligi (24%),
— ikkinchi o’rinda ortiqcha qog’ozbozlik va byurokratiya (22%);
— uchinchi katta to’siq bu mamlakatda startaplarni olib borish va rivojlantirish bo’yicha yoshlarning bilimlari / ko’nikmalari yo’qligi (11%).
Respondentlarning atigi 3% mamlakatda startaplarni rivojlantirish uchun hech qanday to’siqlar yo’q deb hisoblashadi.
Biz «Boshqa» variantini tanlagan respondentlarning 5%i o’zlarining shaxsiy javoblarini yozishni so’radik va mamlakatda startaplarning rivojlanishiga xalaqit beradigan quyidagi sabablarni oldik:

1. 
   Yuqorida keltirilgan barcha javoblar;
   
2. 
   Kasb tanlashga nisbatan ota-onalar tomonidan qo’yilgan qat’iy talablar;
   
3. 
   Yoshlarning startaplarga qiziqishi yo’qligi;
   
4. 
   Yoshlarga startaplarni yaratish va boshqarish bo’yicha bilim va ko’nikmalarni o’rgatadigan xodimlarning yetishmasligi, startap-inkubatorlarning yo’qligi /yetishmasligi;
   
5. 
   Mahalliy aholining xarid qobiliyati pastligi, startaplar ishlab chiqadigan mahsulotlar yoki xizmatlarga bozor va talabning mavjud emasligi;
   
6. 
   Korruptsiya, ijro hokimiyati vakillarining aralashuvi, «himoyaga olish», byurokratiya, Toshkent shahri misolida ba’zi qonunlarning qabul qilinishi, shahar va qishloq o’rtasidagi tafovut;
   
7. 
   Mahalliy hokimiyat qarorlarni bajarmasligi, qonunlar va ularning ijrosi o’rtasidagi tafovut, adolatning yo’qligi, demokratik institutlarning rivojlanmaganligi;
   
8. 
   Investorlarning haddan tashqari yuqori foiz qo’yishlari, potensial investorlar bilan uchrashuvlar o’tkazish joylarining yo’qligi, boshlang’ich kapitalga investitsiya kiritishga tayyor bo’lgan sarmoyadorlar to’g’risida ma’lumotlarning yo’qligi, investitsiya loyihasining texnik-iqtisodiy asosini va xarajatlar smetasini tayyorlash uchun standart bazaning yo’qligi, investitsiya jarayonining shaffofligini ta’minlash zaruriyati;
   
9. 
   Soliq yuki;
   
10. 
    Startap biznes uchun yangi g’oyalarni ishlab chiqish imkoniyatini bermaydigan biznes sohasida monopoliya va oligopoliya kuchi;
    
11. 
    Yaxshi boshlang’ich g’oya o’g’irlanib ketishidan qo’rqish, g’oyalarni plagiat qilinishi, rivojlanmagan patent tizimidan qo’rquv;
    
12. 
    Xokimiyat tomonidan tadbirkorlik subyektlariga yer ajratmaslik;
    
13. 
    Asosiy infratuzilma (elektr, Internet va boshqalar) bilan bog’liq muammolar;
    
14. 
    Ommaviy axborot vositalarida ushbu sohaning kam yoritilishi;
    
15. 
    Ishonchli rasmiy statistikaning yo’qligi, rasmiy ma’lumotlarni topish qiyinligi, tegishli ma’lumotlardan foydalanish imkoniyati yo’qligi.
    

Respondentlarning fikriga ko’ra, mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga birinchi navbatda yordam beradigan startap loyihalari uchta asosiy yo’nalishda bo’lishi kerak: ta’lim (35%), IT / telekommunikatsiyalar (24%) va sog’liqni saqlash (7%).
Qizig’i shundaki, ayol respondentlar (40%) erkaklar (32%) bilan solishtirganda ta’lim sohasida startaplarni rivojlantirishga ko’proq e’tibor berishadi; axborot texnologiyalari sohasida esa startaplarga ayollar (16%) erkaklarga (28%) nisbatan kam ahamiyat berishadi. Shu bilan birga, ayollarning 11%i va erkaklarning atigi 5%i tibbiyot sohasida startaplarni rivojlantirish zarur deb hisoblashadi.

Ushbu so’rovda qatnashgan U-Reportyorlarning deyarli 1/4 qismi mamlakatda muvaffaqiyatli startap loyihalarini ko’paytirish uchun moliyaviy yordam (24%), ta’lim tizimini yaxshilash (19%) va startaplar bo’yicha o’quv kurslarini tashkil qilish (18%) kerak deb hisoblashadi.
Agar ayollar va erkaklar startaplar uchun moliyaviy yordam kerakligiga teng ravishad rozi bo’lishgan bo’lsa, ko’proq ayollar (23%) erkaklarga (16%) qaraganda yoshlar uchun startaplar bo’yicha o’quv kurslarini tashkil etish kerak deb o’ylashadi. 18% ayol respondentlar chet el startaplari bilan tajriba almashishni zarur deb bilishadi, erkaklar (12%) esa bunga sal kamroq ahamiyat berishadi.
U-REPORTYORLAR FIKRI:
“Men shuni ta’kidlashni istardimki, men startapning boshqa tushunchasi bilan tanishman ya’ni operatsion faoliyatining qisqa tarixi bo’lgan loyiha sifatida va maqsadi eng qisqa vaqt ichida o’zini qoplash deb bilaman. Ya’ni, kraudfanding yoki boshqa vositalar yordamida topilgan mablag’lar bo’yicha kichik kafe ochish — bu startap degani. Ehtimol, bu ta’riflash muammosidir, marketing menga yaqinroqdir.”
“Menimcha ko‘pchlik yoshlarda bunga qiziqish yo‘q. Bu masalani kengroq tushinishga harakat qilmaydilar. Yoshlarda bunga qiziqishni oshirish kerak deb o‘ylayman. Masalan: bunga o‘xshagan savol javoblar yana qandaydir bir o‘yinlarga hos, yoshlarda qiziqish uyg‘otadigan tashkiliy ishlar.”
“Avvalo eng katta to’siq aholimizning turmush tarzida, sababiki bizda bu sohani rivojlanishi uchun aholimizni moddiy salohiyatini oshirishimiz kerak, startaplar ko’p bo’lishi uchun unga talab bo’lishi kerak, o’zim iqtisodiyotda o’qiyman va shunday deb o’ylayman.”
“Sarmoyadorlar tomonidan misli ko’rinmsa katta foizlar talab qilinadi va davlatdan yordam so’rash bu faqatgina kelajakda o’ziga muammolarni orttirish demakdir.”
“Va eng katta qo’rquv shundaki, biznesingizni shunchaki bir “qorin qo’ygan amaki” olib qo’yishi.”
“Mamlakatimizda rivojlangan davlatlar qatoridan joy olgan aqlli va qobiliyatli yoshlarimiz ko’p. Ammo ular yangi ixtiro yaratganda yoki loyihalashtirishda ko’pgina amaldorlar o’zlarining tashabbuslari tufayli rivojlanishiga xalaqit berishadi. Agar ular rivojlanishiga imkon bersalar, ular monopoliya qilayotgan sohalardan to’yib ketadila.”
“Startup va ilmiy-texnikaviy makon samarasiz loyihalari bilan to’ldirilgan. Vazirlik ko’rib chiqilayotgan bosqichda loyihalarni ob’ektiv baholash (yagona mezon — loyihaning jamiyat va iqtisodiyot uchun foydaliligi) va ijro etilishini QATTIQ nazorati ostida amalga oshirish majburiyatini olishi ZARUR (bu shunchaki uning vazifasi).”
“Davlat qo’llab-quvvatlashi shart emas, shunchaki aralashmasha bo’ldi, ammo bizning davlatimiz uchun bu juda qiyin vazifa.”
“Ilmiy va biznes sohasidagi davlat organlari tomonidan yuqori darajadagi nazorat, shuning uchun byurokratik to’siqlarning yuqori darajasi va fan va ishlab chiqarish o’rtasidagi katta tafovut — mamlakatda startaplarni rivojlantirish uchun TO’SIQLARning to’liq to’plami mavjud.”

Aksariyat U—Reportyorlarning (68%) fikricha, maktab / universitetlarning o’quv dasturiga «Biznes / tadbirkorlik asoslari» fanini kiritish kerak. Respondentlarning deyarli 1/5 qismi bunday fan allaqachon o’z o’quv dasturlarida bo’lganligini aytishdi. Faqat 11% ishtirokchilar bu taklifni rad etdi. Erkaklar (71%) ayollardan ko’ra (66%) ushbu g’oyaning tarafdorlari.
Izoh: Soʻrovlar natijasida olingan maʼlumotlar UNICEFning fikrini aks ettirmaydi, reprezentativ maʼlumotlar hisoblanmaydi va ushbu U-Report so’rovida qatnashgan 8800dan ortiq respondentlarning fikri.