Samarqand iqtisodiyot va servis instituti «Xizmatlar ko’rsatish, servis va uni tashkil etish» kafedrasi

1	2
3
Bir marotabali. O’tkir, surunkali (barcha turlari)	Noldan farqli doza	Saraton va genetik buzilishlar ehtimolini yuqoriligi
Surunkali bir necha yillar davomida	Yiliga 0,1 ev (10 bar) va yuqori	Organizmni nospesifik rezistentligini pasayishi
Bu ham	Yiliga 0,5 ev (50 bar) va yuqori	Immunal rezistentlikni pasayishi, katarakta
Bir marotabali o’tkir	1 ev (100 bar) va yuqori	O’tkir nurlanish kasalligi
Bu ham	4,5 ev (450 bar) va yuqori	O’lim bilan yakunlanadigan o’tkir nurlanish kasalligi
Har xil turlari	1 ev (100 bar) va yuqori	Stoxastik effektlar
Qolqonsimon bezni radioaktiv yod hisobida 12 oy davomida nurlanishi	10 ev (1000 bar) va yuqori	Qolqonsimon bez g’ilofunksiyasi, o’simtalarni rivojlanish ehtimolini oshishi

Organizmni jarohatlanishi qonuniyatlari olingan nurlanish dozasi kattaligi, uni vaqt va hajm bo’yicha tarqalishi va organ, to’qima, tizimlarni radiosezgirligi bilan belgilanadi. Ushbu omillar nurlanish ta’sirini belgilaydi.
Nurlanish kasalliklarini og’irligi olingan nurlanish dozasigna bog’liqdir (jadval-3.10).
Jadval-3.10
Nurlanish kassaligi og’irlik darajasini olingan dozaga bog’liqligi

Doza, gr	Og’irlik darajasi
1-2	I (yengil)
2-4	II (o’rtacha)
4-6	III (og’ir)
6-10	IV (o’ta og’ir)

Xavfli kimyoviy moddalar aholi hayoti va sog’ligi uchun jiddiy xavf tug’diradi. Xavfli kimyoviy moddalarni yuqori zaharliligi, qisqa ta’sir davri jarohatlanganlarga birinchi tibbiy yordam ko’rsatishni va ularni hayotini qutqarishni qiyinlashtiradi.
O’tkir zaharlanishlarni aniqlashda, u yoki bu xavfli kimyoviy moddalar bilan zaharlanish tavsifini bilish muhimdir. Xavfli kimyoviy moddalarni ta’siri ostida zaharlanishida zararlanish belgilarini aks ettirmaydigan va faqat organizmni zaharli birikmalarga bo’lgan reaksiyasi ko’rinishlarini (qayt qilish, chanqash, bezovtalanish va boshqalar) kuzatish mumkin (jadval-3.11).
Jadval-3.11
Toksik moddalarni organizmga ta’siriga ko’ra tasniflanishi

Toksik ta’siri	Toksik modda	Buzilishlar
Bo’g’uvchi ta’sir Umumzaharlovchi ta’sir Bo’g’uvchi va umumzaharlovchi ta’sir Neyrgorop zaharlar Bo’g’uvchi va neyrotrop ta’sir Metabolik zaharlar	Xlor, uchxlorli fosfor, fosfor oksixloridi, fosgen, oltingugurtxloridi, xlorpikrin, xlorasetofenon, adamsit va boshqalar Sinil kislotasi, sianidlar, is gazi, mishyakli vodorod, dinitrofenol va boshqalar Akrilonitril, oltingugurt angidiridi, oltingugurt vodorodi, azot oksidlari va boshqalar Fosfoorganik birikmalar (FOB): xlorofos, tiofos, karbofos, oktametil, muskarin, karboxolin va boshqalar Ammiak, geptil, gidrazin va boshqalar Bromli metil, dixloretan, dioksinlar, polixlor benzofuran, etilen oksidi va boshqalar	Yuqori nafas yo’llarini yallig’lanishi, o’pka shishishi Qon shaklli elementlarini lizisi, to’qimalarga kislorod yetkazilishini buzilishi, nafas olish qatoridagi fermentlarni parchalanishi I, II guruhli jarohatlar Asab impulslarini amalga oshiruvchi va uzatuvchi fermentlarni blokada qilinishi I va IV guruhli jarohatlar Markaziy asab tizimini
		jarohatlanishi, jigar, buyrakni jarohatlanishi, to’qimalarga kislorod uzatilishini buzilishi sababli ro’y beradigan kuyishlar

O’tkir zaharlanishlarda jiddiy buzilishlarni tez rivojlanishi jarohatlanganlarga zudlik bilan tibbiy yordam ko’rsatilishini taqozo qiladi. Bunda quyidagi tamoyillarga rioya qilinishi kerak: a) organizmga zaharni kelib tushishini to’xtatish; b) zaharga qarshi vositalarni qo’llash; v) zaharni organizmdan tezlik bilan chiqarish; g) zahar ta’sirida buzilgan organizm faoliyatlarini tiklash.
Zaharga qarshi muhim vositalar jadval-3.12 da keltirilgan.
Jadval-3.12
Zaharlanishlarda ishlatiladigan muhim antidotlar