Samarqand iqtisodiyot va servis instituti

I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Faqat seysmik pribor aniqlaydi.
Tinch holatdagi odamlar sezadi.
Xonada bo’lgan odamlar xuddi mashina o’tgandagi zirillash kabi 
sezadi.
Ko’plar sezadi. Osilgan predmetlar qimirlaydi, idishlar zirillaydi.
Xonalar  umumiy   qimirlashi.   Uxlaganlar   uyg’onadi.   Mebellar 
qimirlaydi, binolarda yoriqlar paydo bo’ladi.
Odamlar yurishi ishonchsiz. Oynalar sinadi.
Oyoqda  turish qiyinlashadi. Karniz tushib ketadi. Suvda to’lqin 
paydo bo’ladi.
Panika boshlanadi. Zavod trubalari, yodgorliklar buziladi. O’rta 
mustahkamlikdagi binolar to’liq buziladi.
Umumiy  panika   bo’ladi.   uylar   buziladi.   Mashina   haydash 
qiyinlashadi.
Ko’pgina  uylar   buziladi.   Tog’   yon   bag’ri   ko’chadi.   Suv 
havzalaridan suv qalqib chiqadi. Relslar buziladi.
To’liq  buzilish.   Yerda   yoriq   paydo   bo’ladi.   Yer   osti   trubalar 
buziladi.
Tog’  massasi   ko’chadi,   yer   relyefi   o’zgaradi.   Daryo   o’zani 
o’zgaradi va h.k.
Jadval-3.5
Rixter va 12 balli shkalaning bir-biriga nisbati
Magnitudalar 
≤
 2,0
3,0
4,0
5,0
6,0
7,0
≥
8,0
Ballar 
I-II
III
IV- VI-VII
VII-
IX- XI-XII
115

---

V
VIII
X
Yer yuzida qaysi hududlarda yer qimirlashi  mumkinligi aniqlangan, 
ular  har   xil   masshtabda  seysmik  rayonlashtirish   xaritalariga tushirilgan, 
ammo qisqa muddatda yer qimirlashini qachon sodir bo’lshini  aytib berish 
hozircha muammo hisoblanadi. Lekin bu masalalar bo’yicha butun dunyo 
olimlari   va   shu     jumladan   O’zbekiston   seysmolog   olimlari   tomonidan 
ancha ishlar qilingan.
Hozirgi   zamonda   zilzilalardan   himoyalash   ishini   hal   qilish 
yo’llaridan   biri   bu   zilzilabardosh   imoratlarni   qurish   bo’lib   kelmoqda. 
Bunga imoratlarni qurish  sifatini oshirish va boshqa tadbirlarni o’tkazish 
ular asosida yer silkinishi ta’sir kuchini kamaytirishga erishish mumkin. 
Beton   va   baquvvat   inshootlarni   yemirilmasligini   oldini   olib,   ularni 
mustahkamlash, ta’mirlash zarur. Inshootlarning elementlari  bir-biri bilan 
mustahkam bog’lanib, yaxlit bir butun bo’lishi kerak.
Inshootlarni xavfsizligini ta’minlash maqsadida   yangi qurilayotgan 
va   eski     imoratlar   uchun   amaliyotda   qabul   qilingan   me’yorlarga   rioya 
qilish   va   uni   amalga   oshirish   choralarini   ko’rish   kerak.   Hozirgi   kunda 
zilzilani   sodir   bo’lishini     bashorat   qilish   seysmologik   ilmiy-tekshirish 
instituti     olimlari   tomnidan   va   davlat   seysmologik   xizmati   xodimlari 
tomonidan  amalga oshirilmoqda.
Qurilish   maydonining   zilzila   bardoshliligini   aniqlash   maqsadida 
aholi yashaydigan   yirik joylarda, hamda katta axamiyatga ega bo’lgan 
sanoat, gidrotexnik  va meliorativ qurilish obyektlarida  maxsus geologik, 
gidrotexnik  va injenerlik geologik tadqiqotlar olib boriladi. Shu hududlar 
bo’yicha   seysmik   mikrorayonlashtirish   xaritasi   tuziladi.   Bunday 
116

---

xaritalardan   zilzilabardosh maydonlarni aniqlashda va qurilish   ishlarini 
olib borish uchun qulay bo’lgan maydonlarni tanlashda  foydalaniladi.   Bu 
esa  quriladigan  imoratning, inshootning  mustaxkamligini oshirishda  o’ta 
muhimdir.
Binolarni  qurishda     ularning     zaminini     tashkil     qilgan   tog’ 
jinslarining tarkib tuzilishi va injenerlik  geolgik xossalariga katta e’tibor 
berish kerak. Tajribalardan ma’lum  bo’ldiki, har xil tarkibga ega bo’lgan 
joy   zilzila   paytida   har   xil   tebranar   ekan.   Shunga     ko’ra     binolar   turli 
darajada  zararlanadi. Bundan tashqari  inshootlarning zilzilabardoshliligi 
ularning   konstruksiyasiga   qo’llangan     aniseysmik   chora-tadbirlar   va 
kurilish materiallari sifatiga ham bog’liq.
Bundan  tashqari   quriladigan   imoratlardan     qanday   maqsadlarda 
foydalanishni   hisobga   olgan holda, ularning   mustahkamligini   oshirish 
uchun loyihalanadigan inshootlarlarni 1 ballga  oshiriladi, ya’ni  inshootni 
agar 6 ball yer qimirlashi hududida qurish rejalashtirilgan bo’lsa, uni 7 
ballga hisoblab  quriladi.