Samarqand iqtisodiyot va servis instituti

Texnogen favqulodda vaziyatlarni sabablari, turlari va 
falokatli oqibatlari
Texnogen xarakterli FVga:
1.  Radioaktiv chiqindilarni chiqarib yuborish (yoki chiqarish xavfi 
bilan) bo’ladigan avariyalar: atom stansiyalardagi, atom-energetik ishlab 
chiqarish va ilmiy izlanish qurilmalaridagi avariyalar; yadro-issiqlik sikli 
bor   korxonalardagi   avriyalar;   yadroviy   qurilmasi   bor   bo’lgan   transport 
vositalari   va   kosmik   apparatlardagi   avariyalar;   yadroviy   portlash   bilan 
103

---

bo’ladigan   ishlab   chiqarishda   va   sinovlardagi   avariyalar;   radioaktiv 
manb’alarning yo’qolishi va topilishi.
2.  Kimyoviy   xavfli   moddalarning   chiqishi   (chiqish   xavfi)   bilan 
bo’ladigan   avariyalar:   qayta   ishlovi   va   saqlash,   ishlab   chiqarishdagi 
avariya;   transportdagi   avariya   (zaharli   kimyoviy   moddalarning   chiqib 
ketishi bilan); avariya natijasida zaharli kimyoviy moddalarning reaksiyaga 
kirishi;   kimyoviy   o’q-dorilardagi   avariyalar;   kimyoviy   zaharli 
moddalarning yo’qolishi va topilishi.
3.  Biologik   xavfli   moddalar   chiqishi   bilan   bo’ladigan   avariyalar: 
ishlab  chiqarish  va  ilmiy  tekshirish  joylaridagi avariyalar; transportdagi 
avariya; biologik (bakteriologik) o’q-dorilar bilan bo’ladigan avariyalar; 
biologik   xavfli   moddalarning   yo’qolishi   yoki   topilishi   bilan   bo’ladigan 
avariyalar.
4.   Transportli   avariyalar   (katastrofalar):   tovar   poyezdlarning 
avariyasi,   izdan   chiqib   ketishi;   passajir   poyezdlari   va   metropolitendagi 
avariyalar;   yuk   kemalar   avariyasi;   passajir   kemalar   avariyasi;   havo 
yo’llaridagi   avariyalar;   aeroportdagi   va   aholi   punktlaridagi   ovlasion 
katastrofalar; avtomobil yo’llaridagi avariyalar; ko’prik, tunellar va temir 
yo’l poyezdlaridagi avariyalar; magistral trubaprovodlardagi avariyalar.
5.  Atrof-muhitni   elektromagnitli   texnogenli   manba’lar   bilan 
ifloslash: 
6.  Yong’inlar   va   portlashlar:   kommunikasiyalar   va   sanoat 
obyektlarining   texnologik   jihozlaridagi   yong’inlar   (portlashlar);   oson 
alangalanadigan   yonuvchan   va   portlovchi   moddalarni   qazib   oladigan, 
qayta ishlaydigan va saqlaydigan obyektlardagi yong’inlar (portlashlar); 
104

---

transportlardagi yong’inlar (portlashlar); tura rjoy, ijtimoiy va madaniyat 
bino va inshoatlardagi yong’inlar (portlashlar); shaxtalar, yer osti va tog’ 
qazilmalari,   metropolitdagi   yong’inlar   (portlashlar);   aholi   yashaydigan 
hududlarda   portlamagan   o’q-dorilarni   topilishi;   portlovchi   moddalarni 
(o’q-dorilarni) yo’qotilishi.
7.  Binolarni to’stadan qulab tushishi: transport kommunikasiyalari 
elementlarini qulab tushishi; ishlab chiqarish va inshoatlarni qulashi; tura 
rjoy ijtimoiy va madaniy bino va inshoatlarni qulashi.
8.   Elektroenergetika   tarmoqlaridagi   avariyalar:   barcha 
iste’molchilarni   elektrta’minotini   uzoq   vaqt   uzilishiga   olib   keluvchi 
avtonom   elektrostansiyalardagi   avariyalar;   asosiy   iste’molchilarni   yoki 
katta   hududlarni   elektrta’minoti   uzoq   vaqt   uzilishiga   olib   keluvchi 
elektroenergetika   tizimi  (tarmoqlari)dagi   avariyalar;   jo’natuvchi   elektrik 
kontakt tarmoqlarini ishdan chiqishi.
9.  Hayot   ta’minotini   kommunal   tizimlaridagi   avariyalar: 
ifloslantiruvchi   moddalarni   ommaviy   chiqarilishiga   olib   keluvchi 
kanalizasiya tizimlaridagi avariyalar; aholini ichimlik suvi bilan ta’minlash 
tizimlaridagi avariyalar; yilni sovuq paytida issiqlik tarmoqlari (issiq suv 
bilan   ta’minlash   tizimi)dagi   avariyalar;   kommunal   gaz   quvurlaridagi 
avariyalar.
10. Tozalash inshoatlaridagi avariyalar: ifloslantiruvchi moddalarni 
ommaviy chiqarilishiga olib keluvchi sanoat korxonalarini oqava suvlarni 
tozalash inshoatlaridagi  avariyalar; ifloslantiruvchi  moddalarni ommaviy 
chiqarilishiga   olib     keluvchi   sanoat   gazlarini   tozalash   inshoatlaridagi 
avariyalar.
105

---

11.  Gidrodinamik   avariyalar:   urib   ketish   to’lqini   va   katta   suv 
bosishiga olib keluvchi to’g’onlarni buzilishi; urib ketuvchi suv toshqinini 
hosil   bo’lishiga   olib   keluvchi   to’g’onlarni   buzilishi;   katta   hududlardagi 
hosildor tuproqni yuvib ketilishiga olib keluvchi to’g’onlarni buzilishi.
Aholini  va  hududlarni  favqulodda  vaztiyatlardan  muhofaza  qilish 
hamda xalq xo’jaligi obyektlarini barqaror faoliyat ko’rsatishi mamlakat 
xavfsizligini   ta’minlashdagi   asosiy   omillardan   biri   hisoblanadi.   Shu 
sababli   obyektlarni   texnogen   turdagi   favqulodda   vaziyatlardan 
muhofazalash favqulodda vaziyatlar davlat tizimini asosiy vazifasidir.
Xalq  xo’jaligi   tarmoqlaridagi   kimyo,   gidrotexnik,   energetika, 
transport va komunnal tizimlarda sodir bo’lishi mumkin bo’lgan texnogen 
tusdagi   favqulodda   vazitlarni   sabablari,   turlari   va   halokatini   oqibatlari 
haqida to’la tasavvurga ega bo’lish muhim hisoblanadi.
Gidrotexnik  inshootdagi   FV   gidrotexnika   inshootning   tuzilishi 
(avariyasi) natijasida vujudga keladi. Bunda suv bosishi, odamlarni qurbon 
bo’lishi,   sanoat   va   qishloq   xo’jaligi   obyektlarini   ishdan   chiqishi,   suv 
bosgan zonadagi aholini hayotiy faoliyatini buzilishi ro’y beradi.
Respublikamizda  gidrotexnik   xavfli     obyektlar   (GXO)   juda   ko’p 
bo’lib, ular aholi va hudud xavf-xatar manbai hisoblanadi.
GXO - bu suv oqimi bo’ylab o’zidan oldingi va o’zidan keyingi suv 
sathlarida farq paydo qiluvchi inshoot yoki tabiiy hodisa yuqoridagi
byef                   to’g’on;       
                       pastki byef        
106

---

                        
Rasm-3.1. GXOning asosiy elementlari.
To’g’onlar: sun’iy (GESlar, suv tortgichlar, irrigasion tizimlar va 
boshqa tizimlar to’g’onlari), va tabiiy (tabiiy hodisalar: ko’chkilar, sellar, 
o’pirilishlar, zilzilalar natijasida paydo bo’ladi) bo’lishi mumkin.
GTI turlari:
1. Foydalanish xarakteri va maqsadiga ko’ra:
- suv-energetika inshootlari; 
 - suv ta’minoti inshootlari;
 - sug’orish inshootlari;
 - oqava chiqindi suvlar chiqarish inshootlari;
 - baliq xo’jaligi inshootlari;
 - sport inshootlari.
2. Funksional vazifasiga ko’ra:
-   GES   va   boshqa   GTIning   suv   bug’ish   inshootlari   (to’g’onlar, 
ko’tarmalar);
-
suv oqish (suv o’tkazish) inshootlari: kanallar, tunnellar;
-
taribvaar, suv tashlamalar, osma quvurlar, shlyuzlar va hokazo;
-
tashlandiq suv inshootlari (ortiqcha suvni chiqarish uchun): o’zan 
inshootlari, qirg’oq inshootlar, yuza inshootlar, chuqur inshootlar 
va hokazo;
-
tartiblash  (to’g’irlash)   inshootlari-suv   oqib   ketishi   sharoitini 
hamda daryolar o’zani va qirg’oqlarini muhofza qilish sharoitini 
107

---

yaxshilash uchun: ko’tarmalar, navlar, qirg’oq mahkamlagichlar 
va h.k.
-
baliq  xo’jaligi   inshootlari   –   baliq   o’tkazish   va   baliq   boqish 
uchun..
Markaziy Osiyoda qo’yidagi GTI lar mavjud: Qayroqum, Chordara, 
Toxtagul, Andijon, Tolimarjon, Nurek, Ragun, Karkidon.
O’zbekiston  Respublikasida hozirgi paytda 18,9 mlrd 700 mln m
3 
suv sig’dira oladigan 53 suv omborlari, 150 tadan ortiq suv to’g’onlari, 
28122 km uzunlikdagi magistarl kanallar mavjud.
GTI qo’yidagilar natijasida buzilishi mumkin:
1. 
Havfli tabiat hodisalari-tabiiy ofatlar (zilzila ko’chki, yuvib ketish, jala 
va boshqalar);
2. 
Uskunalarni tabiiy yeyilishi va eskirishi;
3. 
Loyihalash va qurishdagi xatolar;
4. 
Ishlatish qoidalarini buzilishi;
5. 
Portlashlar (jangovar harakatlar, terroristik ishlar va boshqalar).
GTI dagi xarakterli falokatlar:
1. 
To’g’on   buzilgandagi   toshqin   -   suvning   bir   qismini   to’g’ondan   o’tib 
ketishi;
2. 
Suv bosishi - hududni asta-sekin suv ostida qolishi;
3. 
Halokatli  suv  bosishi - to’g’on bug’ilib  uni urib ketgan suv  hududni 
shiddat bilan tez qoplab ketishi va toshqin sodir bo’lishi.
GTI dagi falokat oqibatlari:
1.
GTIni   shikastlanish   natijasida   ozroq   yoki   uzoq   vaqt   o’z   vazifasini 
bajarmasligi;
108

---

2.
Urib   ketgan   to’lqin   odamlarga   shikast   yetkazishi   va   turli   obyektlarni 
buzib yuborishi;
3.
Hududni  suv   bosib,   mol-mulkka,   yer,   hosil,   ekin,   inshoot   va   boshqa 
infrastrukturalarga moddiy zarar yetkazish.
Transport  energetika   va   kommunal   tizimlaridagi   falokatlar   va 
halokatlar, ham O’zbekiston hududida bir necha minglab sodir etilmoqda. 
Tarnsport tizimidagi avariya va halokatlar natijasida portlash, yong’inlar 
sodir   bo’lishi,   aholi   va   yo’lovchilarni   halok   bo’lishi,   sodir   etilgan 
joylardagi   aholi   va   hududlarni   zarar   ko’rishi   kuzatiladi.   Energetika 
tizimidagi   avariyalar   mas’uliyatli   iste’molchilarni   energiya   ta’minotini 
izdan chiqaradi. Maishiy xizmat tarmoqlaridagi avariyalar insonlarni hayot 
faoliyatiga,  sog’lig’iga  zarar yetkazadi,  atmosferani,  yer ustini,  suvlarni 
zaharlaydi.
Kimyoviy  va   radiasion   xavfli   obyektlardagi   halokatlar   deganda 
kuchli   ta’sir   etuvchi   moddalarni   atrof-muhitga   tarqalishi,   radioaktiv 
moddalardan foydalanish va saqlash tartiblariga rioya qilmaslik tufayli FV 
ro’y berishi tushuniladi. FV natijasida zaharli moddalar ta’sirida odamlar, 
hayvonlar, o’simliklar shikastlanadi.
Kimyoviy  xavfli   inshoot   –   xalq   xo’jaligi   korxonasi   bo’lib,   unda 
faoliyat ko’rsatish davrida sodir bo’lishi mumkin bo’lgan halokat tufayli 
odamlarni   zaharlanishi,   atrof   muhitga   zaharli   moddalarni   tarqalishi 
kuzatiladi.   Bu   obyektlardagi   halokatlarda   :   1-portlash   tufayli   halokatda 
texnologik   jarayon   muhandislik   qurilmalari   ishdan   chiqadi,   natijada 
qisman   yoki   batamom   mahsulot   ishlab   chiqarish   to’xtab   qoladi.   Katta 
miqdorda moliyaviy yordam tiklashga talab qilinadi; 2-halokat natijasida 
109

---

asosiy   yoki   yordamchi   uskunalar   ishdan   chiqadi   va   ishlab   chiqarishni 
yo’lga qo’yish uchun ma’lum miqdorda yordam kerak bo’ladi.
Radiasiyaviy  xavfli   inshoot   -     bu   muassasa   bo’lib,   unda   sodir 
bo’lgan halokat tufayli ommaviy radiasion zararlanish vujudga keladi. Bu 
halokatlar   3   turga   bo’linadi:   bir   joyda   (bunda   radioaktiv   moddalar 
inshootdagi   uskunalar   chegarasida   bo’ladi);   mahalliy   (bunda   radioaktiv 
moddalar   sanitar-himoya   hududga   tarqaladi   va   zarari   yuqori   bo’ladi); 
umumiy (halokat katta hududga tarqaladi va odamlarga nurlanishga olib 
keladi).
Kimyoviy  xavfli moddalar – xlor qo’llansa hidli sarg’ish – yashil 
gaz,   2,5   marotiba   havodan   og’ir,   0,03   mg/m
3
  –   mumkin   bo’lgan 
konsentrasiya, 2500 mg/m
3
 – esa o’limga olib keladi; ammiak – o’tkir hidli 
rangsiz   gaz.   Mumkin   bo’lgan   miqdor   0,04   mg/m
3
,   2500-2700   mg/m
3 
konsentrasiya o’limga olib keladi.
O’zFA Yadro fizikasi   instituti va yadro chiqindilari saqlanadigan 
joylar radioaktiv xavfli inshootlar hisoblanadi.
Kimyoviy xavfli inshootlardagi halokat sabablari: uskuna-jihozlarni 
eskirishi, nosozligi, moddalar bilan ishlash, saqlash xavfsizlik qoidalarini 
buzilishi,   mahsulot   ishlab   chiqarish   va   saqlashdagi   xatoliklar,   portlash, 
yong’in sodir bo’lishi, halokatlar tufayli, korxonada mehnat intizomi past, 
yetarli emasligi.    
Texnogen favqulodda vaziyatlar qo’yidagi obyektlarda ro’y berishi 
mumkin:
1) 
gidrotexnik   obyektlarda   (GES   va   GTI   ni   suv   bo’g’ish   inshootlari: 
to’g’on, ko’tarma); kanallar, tunellar, suv tashlamalar; osma quvurlar, 
110

---

shlyuzlar   va   boshqalar;   tashlandiq   suv   inshootlari,   o’zan,   qirg’oq 
inshootlari;
2) 
Yong’in   chiqishi   xavfi   bo’lgan   obyektlar:   davlat   tashkilotlari, 
fuqarolarning yashash joylari;
3) 
Transport,   havo,   temiryo’l,   avtotransport,   energetika   (GES,   TES),   va 
kommunal   (gaz   tarmoqlari,   suv   saqlagichlar,   suv   tarmoqlari, 
kanalizasiyalar va gaz tozalash, biologik tozalash va boshqalar) tizimlar. 
Kommunal xo’jalik vazirligi inshootlari (suvni tozalash) va boshqalar);
4) 
kimyoviy   va   radiasion   xavfli   obyektlar   («o’zbekkimyosanoat» 
uyushmasiga   qarashli   korxonalar,   Toshkent   lak-buyoq,   to’qimachilik 
korxonasi va boshqalar).
Bundan tashqari, harbiy harakatlardagi FVlar bo’lishi mumkin.