Samarqand iqtisodiyot va servis instituti

1
2
3
4
5
1.
12.09.1850
7,5
20650
Xitoy
2.
21.04.1853
7,0
12000
Eron
3.
11.11.1855
6,9
10000
Yaponiya
4.
13.08.1968
8,5
25000
Chili, Peru
5.
16.08.1868
7,7
77000
Ekvador, Kolumbiya
6.
31.10.4876
8,0
215000
Hindiston 
7.
17.11.1893
7,1
18000
Eron 
8.
15.06.1896
8,5
22000
Yaponiya
9.
16.12.1902
6,5
4800
O’zbekiston
10.
04.04.1905
7,5
20000
Hindiston
11.
17.08. 1906
8,1
20000
Chili
12.
21.10. 1907
6,5
12000
Xitoy
94

---

13.
28.12. 1908
7,0
110000
Italiya
14.
13.01.1915
6,9
32610
Italiya
15.
16.12. 1920
8,6
243000
Xitoy
16.
12.04. 1921
6,5
15000
Tojikiston
17.
01.09. 1923
8,2
142807
Yaponiya
18.
22.05. 1927
7,9
40900
Xitoy
19.
01.05. 1929
7,2
5803
Eron
20.
11.08. 1931
7,9
10000
Xitoy
21.
25.08. 1933
7,5
9300
Xitoy
22.
15.01. 1934
8,3
10700
Hindiston
23.
30.05. 1935
7,6
60000
Pokiston
24.
25.01. 1939
7,8
28000
Xitoy 
25.
26.12. 1939
7,8
32700
Turkiya
26.
15.01. 1944
7,2
8000
Argentina
27.
05.01. 1948
7,3
19800
Turkiya
28.
05.10. 1948
7,3
55000
Turkmaniston
29.
10.07. 1949
7,5
16500
Tojikiston
30.
05.08. 1949
6,8
6000
Ekvador
31.
29.02. 1960
5,9
13100
Marokash
32.
22.05. 1960
9,5
5700
Chili
33.
01.09. 1962
6,9
12225
Eron
34.
22.03. 1966
7,1
8064
Xitoy
35.
31.08. 1968
7,1
15000
Eron
36.
05.01. 1970
7,3
15621
Xitoy
37.
31.05. 1970
7,6
66794
Peru
38.
10.04. 1972
6,8
5010
Eron
39.
23.12. 1972
3,2
10000
Nikarauga
40.
04.02. 1976
7,5
23000
Gvatemala
41.
28.07.1976
7,8
242800
Xitoy
42.
16.08.1976
7,8
8000
Filipin
43.
29.10.1976
7,2
6000
Indoneziya
44.
16.09.1978
7,2
18220
Eron
45.
19.09.1985
8,1
30000
Meksika
46.
07.12.1988
7,0
45000
Armaniston
47.
20.06.1990
7,7
40000
Eron
48.
29.09.1993
6,3
9748
Xindiston
49.
16.01.1995
6,9
6348
Yaponiya
95

---

50.
30.05.1998
6,9
5000
Afgoniston
51.
17.08.1999
7,4
17500
Turkiya
52.
2001
8,0
20000
Xindiston
Jadval-3.3
O’zbekistonda 1900-2003 yillarda sodir bo’lgan kuchli zilzilalar 
ro’yxati
t/r
Sana 
Magnituda  Qurbonlar 
Mamlakat 
1
2
3
4
5
1.
16.12.1902
6,4
9
Andijon 
2.
28.03.1903
6,1
8
Oyim
3.
21.10.1907
7,4
9
Qoratog’
4.
23.01.1912
5,2
7
Namangan
5.
06.07.1924
6,4
7-8
Qurshob
6.
12.07.1924
6,5
8-9
Qurshob
7.
12.08.1927
6,0
8
Namangan
8.
02.10.1932
6,2
7
Tomdibuloq
9.
05.07.1935
6,2
8
Boysun
10.
18.12.1937
6,5
7-8
Pskom
11.
18.01.1942
5,9
7
Yortepa
12.
14.02.1942
5,5
7
Poytoq
13.
02.11.1946
7,5
9-10
Chokol
14.
02.06.1947
5,9
8
Nayman
15.
19.07.1955
5,2
7
Baxmal
16.
24.10.1959
5,7
7-8
Burchmulla
17.
03.08.1962
5,4
7-8
Markay
18.
17.03.1965
5,5
7
Qo’shtepa
19.
26.04.1966
5,3
7-8
Toshkent 
20.
13.03.1968
5,1
7
Qizilqum
21.
08.04.1976
7,0
8-9
Gazli
22.
17.05.1976
7,3
9-10
Gazli
23.
31.01.1977
5,7
7-8
Isfara-Botken
24.
06.12.1977
5,3
7
Tovoqsoy
25.
10.12.1980
5,5
8
Nazarbek
26.
06.05.1982
5,8
8
Chimyon
96

---

27.
17.02.1984
5,6
7-8
Pop
28.
20.03.1984
7,3
9-10
Gazli
29.
15.05.1992
5,5
8
Izboskan
30.
31.10.1998
5,2
7-8
Qamashi
Zilzila  paytida   yer   qobig’ida   seysmik   to’lqinlar   hosil   bo’ladi. 
To’lqinlarni yer ostidagi tarqalish markazi giposentr yoki zilzila o’chog’i 
deyiladi.  Uning   chuqurligi   2-70   km.  Yer  yuzasidagi   markazi  -  episentr 
deyiladi.   Ma’lumotlarga  ko’ra   seysmik  2to’lqinlar   buylama,   ko’ndalang 
yuzama bo’lishi mumkin. Respublikamizda va juda ko’p davlatlarda zilzila 
kuchi 12 balli shkala asosida baholanadi. Bundan tashqari 8 balli Rixter 
shkalasi   ham   baholashda   foydalaniladi.   Bizda   asosan   2   turdagi   yer 
qimirlash: uzoq davrli (1,5-2,5 min) yuqori chastotali  ko’rinishli (1,5-2,5 
sek) kuzatilgan. 12 balli shkalaga ko’ra: 1-3 balli zilzila sezilarsiz; 4 balli - 
sezilarli;   5-7   ball   kuchli,     devorlarda   yoriqlar   paydo   bo’ladi;   8   balli 
yemiruvchi; 9 balli - vayron qiluvchi; 10 balli – yakson qiluvchi; 11 ball - 
fojiali; 12 - kuchli fojiali barcha imoratlar vayron bo’ladi, daryo o’zani 
o’zgarib   sharsharalar   paydo   bo’ladi,   tabiiy   to’g’onlar   vujudga   keladi. 
Hozirgi paytda zizilalardan himoyalash ishini hal qilish yo’llaridan biri bu 
zilzilabardosh imoratlarni qurish bo’lib qolmoqda.
Surilmalar  -   bu   dengiz,   ko’l,   soylar   va   tog’   yon   bag’irlarida 
(ko’chkilar)   bo’shroq   jinslar   ustki   qismining   yer   ustki   va   ostki   suvlari 
ta’sirida pastga qarab harakat qilish hodisasidir. Surilish hodisasi ma’lum 
sharoitlarda hosil bo’ladi, ya’ni jins o’z joyidan siljishi uchun yonbag’ir 
usti tikroq, jins qatlamlari qalin bo’lishi yong’inning ko’p bo’lishi, suv 
o’tkazuvchan va o’tkazmaydigan qatlamlar qat-qat bo’lishi lozim. Yomg’ir 
va qor suvlari yonbag’irlikdagi soz tuproq, qum, ohaktosh kabi jinslarga 
97

---

shimilib   ularni   yumshatadi   va   og’irlashtiradi.   Suv   o’tkazmaydigan 
qatlamda   grunt   suvlari   nishabligi   bo’yicha   pastga   qarab   harakatlanadi, 
jinslarning tabiiiy yopishqoqligi susayadi, natijada jinslarni yonbag’irlikda 
ushlab   turuvchi   kuch   qiymati   uni   pastga   silkitadigan   kuchga   nisbatan 
kamayadi va pastga qarab surilish hodisasi sodir bo’ladi.
Surilish  jarayonini   tezlanishiga   zilzila   va   harakatdagi   transport 
tufayli hosil bo’ladigan yer qimirlash sabab bo’ladi.
Bu  hodisani   o’rganish,   baholash,   bashorat   qilish   va   undan   xalq 
xo’jaligi   obyektlarini,   holatini   himoyalash   muhimdir.   Surilishlar   Krim, 
Kavkaz, Volga bo’yi, Dnepr, Markaziy Osiyoning tog’lik hududlarilda tez-
tez bo’lib turadi. 
Surilishlar  xalq   xo’jaligiga   katta   zarar   yetkazadi.   Shuningdek 
imorat,   inshoot,   yo’l,   yer   osti   kommunikasiyasi,   to’g’on,   tunnel   va 
ko’priklar mustahkamligning susayishiga, yoki buzilishiga sabab bo’ladi. 
Har  qanday   surilishning   tanasi,   tili,   supasi,   uzilish   yoriqlari   va 
yuzasi   deb   ataladigan   elementlari   bo’ladi.   Surilish   tanasi   suriladigan 
massani   tashkil   qilib,   uning   ustki   qismining   relyefi   past-balandligidan 
iborat   bo’ladi.   Surilish   tanasini   bosh   qismi   yonbag’irlikdan   uzilish 
yoriqlari bilan chegaralanadi, uning hajmi suriluvchi massaning qalinligiga 
va   tarqalgan  maydoniga   bog’liq  bo’lib,   ba’zan   bir  necha  million   kubni 
tashkil etishi mumkin.
Surilish  tanasining   eng   quyi   qismi   surilish   tili   deyiladi.   Ayrim 
hollarda  surilish  tilining  old   qismida  surlish  massasi  surilish   hodisasini 
takrorlanishi natijasida pog’onasimon maydonlar – surilish supalari hosil 
bo’ladi. 
98

---

Surilish  massasining   yuqori   qismida   hosil   bo’lgan   yoriqlar   yillar 
o’tishi bilan kengayib, chuqurlanib, ko’payib boradi. U uzilish davri deb 
ataladi, uning uzunligi yuz metrgacha balandligi bir necha o’n metrgacha 
bo’lishi mumkin.  
Gidrometereologik  favqulodda   hodisalar   (gidrosfera   holatini 
o’zgarishi   sel,   suv   toshqinlari,   qor   ko’chkilari,   kuchli   shamollar) 
Respublika   xalq   xo’jaligiga   jiddiy   zarar   yetkazmoqda,   odamlarni 
turmushini yomonlashtirishga olib kelmoqda, ayrim hollarda aholi halok 
bo’lmoqda.   1999   yilda   olib   borilgan   kuzatuv   va   tekshirishlarga   ko’ra 
baland   tog’   hududlarida   joylashgan   238   xavfli   ko’llar,   46   ming   m
2 
hududdagi suv va sel toshqinlari ro’y beradigan joylar,       1000 ga yaqin 
havf sodir bo’lishiga olib keluvchi daryo va soylar aniqlangan.
Hozir  insonlarning   hayot   faoliyatini   yomonlashiga   olib   keluvchi 
havflar   vujudga   kelgan.   Bu   asosan   suv   yetishmasligi,   Orol   fojeasi   va 
ichimlik suv sifatining pasayib ketishi va yetishmasligi bilan bog’liq. Bu 
ikki fojea asosan sug’orish ishlarining Markaziy Osiyoda rivojlaganligidir. 
Buning   natijasida   Orol,   Amudaryo   -   baliqchilik,   transport   vositasi 
mohiyatini yo’qotdi, qurigan dengiz tubidan tuz bo’ronlari ko’tarilmoqda, 
ekologiya buzilmoqda, ichimlik suv sifati buzilib tanqislanib bormoqda. 1 
yoshga yetmagan chaqaloqlarning o’limi juda yuqori, xalq tug’ilib o’sgan 
yerdan ko’chib ketmoqda.
Ikkinchi  fojea:   oqova   suvlar   ta’sirida   daryolardagi   suv   sifatining 
pasayishi,   ichimlik   suv   zaxiralarini   ishdan   chiqishidir.   Buxor,   Xorazm, 
Qaroqalpoqiston  aholisining  standartga  javob  bermaydigan  suv  iste’mol 
qilishi katta favqulodda vaziyat hisoblanadi. Buni bartaraf etishni asosiy 
99

---

omillari ichimlik suv  ta’minotini yaxshlilash, markazlashgan suv ta’minoti 
va kanalizasiyani tashkil qilishdir. Suv sifati hozirgi vaqtda faqat tog’lik 
joylarda yaxshi qolgan joylarda esa ichimlik suvi yetishmaydi va standart 
talabiga   javob   bermaydi.   Natijada   Amudaryo   buyi   oqimida,   Zarafshon, 
Chirchiq   qo’yi   oqimida   suvning   sifati   yomonlashib   bormoqda.   Bu   esa 
kanalizasiya   tizimlarining   yetishmovchiligi   bilan   birgalikda   yuqumli 
kassaliklar manbai bo’lib bormoqda.
Qishloq  xo’jaligida kimyoviy moddalarni ishlatilishi ularni tuproq 
tagida suv, havoni yomon o’tgazadigan qatlam hosil qilishiga olib keladi. 
Shuningdek kimyoviy moddalar o’simlik, meva, sabzavot orqali inson va 
hayvon organizmiga o’tib ularni zaharlaydi va kassalik tug’diradi. Shuning 
uchun   kimyoviy   moddalardan   xavfsizlik   qoidalariga   amal  qilib,   me’yor 
bilan foydalanish va ularni maxsus jixozlangan binolarda saqlash zarur.
Shamol  ta’sirida   yemirilish   jarayoni   janubda,   o’simlik   kam 
tarqalgan cho’l va sahrolarda shamolning o’rtacha tezligi       3 m/s oshiq 
bo’lgan yerlarda sodir bo’ladi.
O’zbekistonning  3-4   %   hududi   shamol   ta’sirida   yemirilish 
jarayoniga  uchramoqda. Yemirilish shudgorlangan  maydonlarda  ayniqsa 
kuchli bo’ladi va yerni 3-5 sm dan 25 sm gacha bo’lgan qatlami (Vm> 15 
m/s)   uchirilib   ketiladi.   Sathning   notekisligi,   daraxtlarning   ko’pligi, 
haydalgan   yerlar   orasida   haydalmagan   yerlarni   bo’lishi   shamolning 
yemiruvchi   kuchini   kamaytiradi.   Yemirilish   natijasida   qum   barxanlari 
paydo bo’ladi.
Sel  hodisasi   -   tog’   hududlarida   kuchli   yomg’irlarning   yog’ishi, 
muzlik va qorlarning tez erishi natijasida hosil bo’lgan daryo toshqinlarini, 
100

---

tog’   yon-bag’irlarida   nuragan   tog’   jinsi   bo’laklarini   suv   oqimi   bilan 
tekkislikka qarab oqizib tushirilishidir.
Sel  oqimi   massasining   50-60   %   turli   kattalikdagi   tog’   jinslari, 
o’simlik va daraxt bo’laklari tashkil etadi. Sel oqimining davomiyligi 0,5-2 
soatdan 12 soatgacha, tezligi     5-8 m/s dan 12 m/s yetadi. Sel oqimi suv 
inshootlarini,   qishloq   va   shaharlarni,   ko’priklarni   vayron   etadi,   katta 
maydonlarni loy, qum va toshga ko’mib tashlaydi. Sel oqimi o’zi bilan olib 
ketayotgan qattiq zarrachalar o’lchamiga ko’ra: suv-toshli, loyqa, aralash 
sellarga bo’linadi. Oxirgi 100 yil ichida hududimizda 2500 dan ortiq sel 
oqimi kuzatilgan. Sel oqimi asosan  bahor  mavsumida, yozning birinchi 
oyida kuchli yomg’irlar (jala) natijasida haroratni isib ketishi, qor erishi, 
bo’sh tog’ jinslarini mavjudligi tufayli kuzatiladi.
Qor  ko’chkisi - bu tog’larning tik yon-bag’irlaridan qor massasini 
ag’darilib   yoki   sirpanib   tushish   hodisasidir.   Qor   ko’chkisi   quruq   (usti 
muzlagan qor ustiga qor yog’ib pastga siljiganda) va ho’l (qor tagini erigan 
suvning   shimib   ho’llanishi   natijasida   uning   turg’unligini   kamayishi   va 
pastga sirpanishi) bo’ladi. Quruq ko’chki 100 km/s, ba’zan 300-400 km/s, 
ho’l   ko’chki   esa   20-30   km/s   tezlikda   harakatlanadi.   Qor   ko’chkisi   o’z 
yo’lidagi o’rmonlarni vayron qiladi.
Bundan  tashqari,   biologik   ijtimoiy   va   ijtimoiy,   ekologik 
xarakterdagi favqulodda vaziyatlar bo’lishi mumkin. Bularga: