Samarqand iqtisodiyot va servis instituti

Gidrotexnik obyektlardagi falokatlar va halokatlar sodir 
bo’lishini oldindan ta’minlash, unga baho 
berish, gidrotexnik inshootni va aholi, 
hududlarni muhofaza qilish choralari
Ekologik nazorat
Monitoring
Texnogenli muhit
Tabiiy muhit
Biotik 
komponetlar
Abiotik 
komponentlar
Informasiya yig’ish va qayta ishlov markazi
Bank ko’rsatkichlari
O’zgaruvchan ko’rsatkichlar
Holatni haqiqiy baholash va rivojlanishini baholash
Ekologik holatni normallashtirish va aholini muhofaza qilish
Holatning mumkin bo’lgan 
daraja kriteriysi
122

---

GXO  bilan   bog’liq   halokatlar   va   falokatlarni   sodir   bo’lishini 
oldindan   taxminlash   va   unga   baho   berishda   hamma   GXO   va   ehtimoli 
bo’lgan suv bosish zonalari xaritalarga (rejalarga, sxemalarga) tushirilib, 
tegishli shikastlovchi omillar va ko’rsatkichlar ko’rsatiladi va parametrlari 
halokatli suv bosishning shikastlovchi omillari omborining o’lchamlariga, 
to’g’onning balandligiga, urib ketgan to’lqinning tezligi (3-100 km/soat 
gacha)   va   balandligiga   (2-20   m   gacha),   yer   yuzasi   qandayligiga   (suv 
bosish zonasining chegaralarini belgilaydi) va boshqa sharoitlarga bog’liq. 
Suv bosish zonasi – hududning GTIga tutash va suv tagida qolishi mumkin 
bo’lgan qismidir.
Bu  hujjatlar   FV   boshqarmalari   va   bo’limlarida,   shuningdek   GTI 
(GXO)ni quruvchi va ularni ishlatuvchi vazirliklar (idoralar)da va ularning 
joylardagi bo’limlarida turadi.
Oldindan  taxminlashda   birlamchi   shikast   omillari   va   ularni 
oqibatlaridan tashqari quyidagi ikkilamchi omillar: suv, yer yuzasini turli 
zararli moddalar bilan ifloslanganligi; odamlar va hayvonlarning ommaviy 
kasallanganligi;   trasport   va   elektromagistral   tizimlardagi   avariyalar; 
ko’chkilar   va   o’pirilishlar;   imorat   va   inshootlarning   chidamliligini 
yo’qolganligi; atrof-muhitdagi ekologik buzilishlar ham hisobga olinadi.
Oldindan  taxminlashda   ko’rilishi   mumkin   bo’lgan   zararlar   ham 
hisobga olinadi:
- aholi doirasidagi talofatga (halok bo’lganlar, bedarak yo’qolganlar, 
shikastlanganlar, boshpanasiz qolganlar va h.k.) qolganligi hisoblab baho 
beriladi;
123

---

- moddiy zararga (buzilgan, shikastlangan ishdan chiqqan obyekt va 
inshootlar)   qanchaligini   hisoblab,   shuningdek   pul   bilan   hisoblab   baho 
beriladi; bundan tashqari bevosita va bilvosita zararlar hisoblab chiqiladi.
Bevosita zararlar:
- GTI imoratlar, avtomobillar, temir yo’llar, elektr  uzatish, aloqa 
simlari, energotizimlar va boshqa obyektlar;
- chorva mollari, ekinzorlar, ekinlar hosili, yer suv va boshqalarni 
nobud bo’lishi;
-   xom   ashyo,   yoqilg’i,   ovqat   mahsulotlari,   chorva   ozuqalari; 
o’g’itlar va h.k. yo’qotilishi va buzilib qolishi;
- aholini xavfsiz joylarga vaqtincha evakuasiya qilish harajatlari;
- hosildor qatlam yuvilib ketishi va tuproq ustiga balchiq cho’kib 
qolishi.
Bilvosita zararlar:
-   ovqat   mahsulotlarini,   kiyim-kechak,   dori-darmon,   qurilish 
materiallari,   texnika   chorva-ozuqalari   va   odamiylik   yordamlarini   sotib 
olish va shikast topgan joylarga yetkazish xarajatlari;
- sanoat va qishloq xo’jalik mahsulotlarini tayyorlashni kamayishi 
hamda iqtisodiyotning rivojlanish suratini pasayishi;
- mahalliy aholini tirikchilik sharoitini yomonlashuvi;
-   suv   bosish   ehtimoli   bir   zonadagi   hududdan   rasional 
foydalanishning iloji yo’qligi
Halokatli suv bosgandagi sharoitga baho berish tartibi;
1.   Dastlabki   ma’lumotlarga   aniqlik   kiritish:   GTI   va   undagi 
avariyaga   tavsif   berish,   obyekt   joylashgan   yer   yuzasiga   tavsif   berish 
124

---

(relyef,   o’simliklar,   qurilishlar,   transport   magitralini   va   boshqalarni 
mavjudligi); ob-havo – iqlim sharoiti (yil fasli kecha-kunduz vaqti, ob-
havo aholi va boshqalar); aholiga, hududga va FMga ta’sir darajasi;
2.   Xavfli   zonaning   shikastlovchi   omillari   va   ko’rsatkichlarini 
aniqlash: urib ketgan to’lqin balandligi, tezligi, suv bosishning maksimal 
va amaldagi chuqurligi;
3.   Halokatli   suv   bosish   zonasini   xaritaga   (rejaga,   sxemaga) 
tushirish;
4.   Halokatli   suv   bosishning   vaqt   omillarini   aniqlash:   urib 
to’lqinning muayan chegaralarga va muhim obyektlarga yetib kelish vaqti 
(30 daqiqa, 1 soat kabi vaqt  bo’laklarida); suv bosish vaqti qancha davom 
etishi (butun suv bosish zonasida va uning alohida qismlarida);
5. Ehtimol bo’lgan talofat zararlarni aniqlash;
6.   Muhofaza   qilish   va   favqulodda   vaziyat   chegarasi   (FVCh) 
yuzasidan asosli qarorga kelish uchun halokatli suv bosishning aholiga, 
hududga va fuqaro muhofazasiga ta’sirini aniqlash.
GTIdan foydalanuvchi tashkilotlar zimmasiga ularning xavfsizligini 
ta’minlash   maqsadida   obyektni   loyihalash,   qurish,   ishlatish   davomida 
xavfsizligini   pasayish   sabablarini   tahlil   etish,   sodir   bo’lishi   mumkin 
bo’lgan avariyani oldini olish chora-tadbirlarini ishlab chiqish va bajarish, 
shuningdek unday masalalar bo’yicha FV organi bilan hamkorlik qilishi 
zarurligi yuklatilgan.               
Gidrotexnika inshootini muhofaza qilish choralari:
1. 
GTI ni loyihalash va qurishda xatoliklarga yo’l qo’ymaslik; 
2. 
GTI dan to’g’ri foylanish;
125

---

3. 
Belgilangan tadbir va ta’mirlash  ishlarini vaqtida  
bajarilishi;
4. 
GTI ahvolini doimo kuzatib turish (uskuna-jihozlar va yuksak malakali 
mutaxassislar yordamida).
Aholi va hududni muhofaza choralari:
1. 
Yaxshi yo’lga qo’yilgan axborot tizimi;
2. 
Ehtimoli bor halokatli suv bosish zonasida istiqomat qiluvchi aholining 
FV dagi hatti harakatlarga tayyorgarlik ko’rganligi;
3. 
FM  rahbarlik tarkibining falokat va xalokatlar oldini va ularni paydo 
bo’lishi xavfi tug’ilgandagi faoliyat masalalari bo’yicha tayyorgarligi;
4. 
Muhofaza tadbirlarini (aholiga xabar berish, aholi, hayvon va boyliklarni 
evakuasiya qilish, suv bosishi ehtimoli bor zonadagi korxana ishlarini 
cheklash yoki to’xtatish, moddiy boyliklarni muxofaza etish) bevosita 
o’tkazish;
FVda aholining hatti harakatlari va faoliyat qoidalari:
1. 
Suv  bosadigan zonadagi aholi suv bosishi ehtimoli bo’lgan zonalarni, 
suv   bosadigan   vaqtlarni,   shuningdek   shikastlovchi   omillarni   (to’lqin 
balandligi, tezligi, to’lqin old tomoni yetib keladigan vaqt) yaxshi bilishi 
kerak;
2. 
Aholining  hammasi suv  bosish  xavfi  tug’ilganligi  va suv  bosgandagi 
hatti-harakatlarga o’rgatilganligi kerak.
3. 
Aholining barchasi suv bosish ehtimolli borligi, suv bosish vaqti, uning 
chegalari haqida tavsiyalarni vaqtida olish kerak.
4. 
Xavf haqidagi xabar signali olinganda qo’yidagi ishlar qilinishi kerak:
126

---

- xujjat, qimmatbaho va kerakli buyumlar, 2-3 kunlik oziq-ovqat va 
suv zaxiralarini o’zi bilan olishi;
- boshqa narsalarni yuqolmaydigan qilib saranjomlab qo’yish;
- energiya iste’molchilarini o’chirib qo’yishi.
5. 
To’satdan halokatli suv bossa:
-   baland   joyga,   pishiq   inshoot   ustiga   chiqiladi,   bordiyu   to’lqin 
to’satdan yetib kelib qolsa - uning ichiga sho’ng’iladi;
- oldindan  tayyorlab  qo’yilgan  qutqaruv  vositasi  (4-6 ta  bir litrli 
plastmassa idishlar osilgan najot qamari) taqib olinadi;
-   agar   odam   imorat   ichida   (cherdakda   va   boshqa   joyda)   qolgan 
bo’lsa, qayerdanligi belgilanib, qutqaruvchilar mo’ljal olishi uchun signal 
(kunduz kuni - oq bayroq, kechasi fonus) osib qo’yiladi.