Samarqand iqtisodiyot va servis instituti

§ 3. FAVQULODDA VAZIYATLARDA FUQARO MUHOFAZASI
Tabiiy favqulodda vaziyatlarni kelib chiqishi sabablari, 
tarqalishi va falokatli  oqibatlari
91

---

Tabiiy xarakterdagi FVga:
1.   Geofizikaviy   xavfli   hodisalar:   zilzila;   vulqonlarni   otilishi; 
geopatogen zonalarni ta’siri.
2. Geologik xavfli hodisalar (ekzogenli xavfli hodisalar): surilmalar; 
sellar; o’pirilish, qulash; qor ko’chkilari; qiyali yuvilish; o’rmon jinslarini 
cho’kishi; yer yuzasini cho’kishi; abrazitya, eroziya; chang bo’ronlari.
3.   Meterologik   va   agrometerologik   xavfli   hodisalar:   bo’ron   (9-11 
ball);   dovul   (12-15   ball);   tornado   (quyun);   qasirg’a   (qattiq   shamol); 
vertikal quyun; katta do’l; kuchli qor yog’ishi; kuchli sirpanchiq; kuchli 
ayoz; kuchli izg’irin; kuchli issiqlik; kuchli tuman; qurg’oqchilik; garmsel; 
ertalabki sovuq.
4.   Dengizdagi   gidrologik   xavfli   hodisalar:   tropik   siklon;   sunami; 
kuchli   to’lqin   (5   ball   va   yuqori);   dengiz   sathini   kuchli   o’zgarishi; 
portlardagi kuchli vaqtli muz qatlami; tuzlarni ko’chishi; qiyin o’tiladigan 
muzlik. 
5.   Gidrologik   xavfli   hodisalar:   suv   sathini   yuqoriligi;   suv   sathini 
pastligi;   suv   xavzasi  va   daryoda   muz   qatlamini   hosil   bo’lishi;   sizot 
suvlarini yuqori sathi.
6.   Tabiiy   yong’inlar:   o’rmon   yong’inlari;   g’alla   yong’inlari;   torf 
yong’inlari; yonuvchi quzilmalarni yer osti yong’ini.
7. Kosmik va Quyosh-kosmik xavfli hodisalar: meteoritlar tushishi; 
yerni   katta   kosmik   tuzilmalar   (asteroid,   kometa   va   boshqalar)   bilan 
to’qnashishi; Quyosh aktivligini o’zgarishi.
92

---

Xavfli geologik favqulodda vaziyatlar. Vazirlar Mahkamasining 455 
qaroriga   ko’ra   qo’yidagilardan   iborat:   zilzila,   surilma,   tog’   o’pirilishi, 
yerni   sathini   cho’kishi.   Yer   yuzasida   sodir   bo’ladigan   xavfli   geologik 
hodisalar asosan yerning ichki kuchlari va tashqi tabiiy omillar ta’sirida 
bo’ladi.  Bundan   tashqari   geologik   muhitga     insonning   xo’jalik   qurilish 
hamda   harbiy   holatlarda   olib   boriladigan   harakatlari   ham   ta’sir   etadi. 
Natijada ko’lami katta yoki kichik bo’lgan turli xildagi ofatlar vujudga 
keladi.
Zilzila  tabiatga,   jamiyatga   va   ekologik   vaziyatga   ko’p   zarar 
yetkazuvchi dahshatli tabiiy hodisadir. Har yili yer yuzida turli kuchga ega 
bo’lgan  yuz mingdan   ortiq   yer silkinishlari   qayd  etiladi.  Mamlakatimiz 
joylashgan Markaziy Osiyo mintaqasida keyingi 100 yil ichida 30 ga yaqin 
kuchli   yer   silkinishlari   qayd   etilgan   bo’lib,   unda   yuz   minglab   kishilar 
qurbon bo’lganligi, katta-katta shaharlar vayronaga aylanganligi ma’lum. 
1948 yildagi Ashxabod (8-9 ball, 100 ming odam halok bo’lgan), Spitak 
zilzilasi (30 ming odam halok bo’ldi, 7 dekabr 1988 yil), 1906 yildagi San-
Fransiskoda   (1906   yil,   700   aholi   halok   bo’lgan),   Yaponiyaning   Kobi 
shahridagi   yer   qimirlash   (1995   yil,   5   ming   odam   halok   bo’lgan)   va 
Neftegorskdagi (1995 yil, 9,2 ball, 1841 fuqaro halok bo’lgan) zilzilalar 
oxirgi   10   yildagi   kuchli   zilzilalar   hisoblanadi.   Eng   kuchli   zilzila 
O’zbekistonda   1902   yilda     8-9   balli   Andijonda   bo’lgan,   1946 
Namanganda, Toshkentda 1868 va  1966  yil (7-8 ball), Gazlida 8-10 ball 
zilzila bo’lib o’tgan.
Jadval-3.1   da   yer   yuzida   yuz   beradigan   turli   zilzilalarning   yillik 
o’rtacha soni berilgan.
93

---

Yer  yuzida   keyingi   150   yil   mobaynida   bo’lib   o’tgan   talofatli 
zilzilalar ro’yxati jadval-3.2 da O’zbekistonda oxirgi 103 yildagisi jadval-
3.3 da berilgan.
Jadval-3.1
Zilzilalar 
Magnituda 
Zilzilalarning yillik 
o’rtacha soni
Dunyo miqyosidagi fojia 
>8
1-2
Regional miqyosdagi talofatli
7-8
15-20
Lokal miqyosdagi kuchli
6-7
100-150
O’rtacha kuchdagi
5-6
750-1000
Joylardagi kuchsiz 
shikastlantiruvchi
4-5
5000-10000
Kuchsiz 
3-4
40000-50000
O’ta kuchsiz, odamlar 
sezmaydigan
<3
3000000-3500000
Jadval-3.2
Yer kurrasida keyingi 150 yil mobaynida bo’lib o’tgan talofatli 
zilzilalar ro’yxati
t/r
Sana 
Magnituda  Qurbonlar 
Mamlakat