Samarqand iqtisodiyot va servis instituti

Favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasidagi 
qaror va me’yoriy hujjatlar
Respublikamiz  hukumati   tomonidan   Favqulodda   Vaziyatlar 
Vazirligi tashkil topgan kundan e’tiboran aholi xavfsizligini kafolatlovchi, 
fuqarolar   mas’uliyati   va   jamiyat   taraqqiyotining   huquqiy   zaminini 
belgilovchi bir qancha qaror va me’yoriy hujjatlar qabul qilindiki, ular o’z 
27

---

navbatida favqulodda vaziyatlarda muhofaza qilish sohasidagi faoliyatini 
oydinlashtirib berishga qaratilgandir. Bu hujjatlar jumlasiga O’zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va Favqulodda vaziyatlar 
vazirining   har  o’quv  yiliga  qabul  qiladigan   tashkiliy   ko’rsatmalari ham 
kiradi. Quyida shu hujjatlar bilan qisqacha tanishib chiqamiz.
O’zbekiston  Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   1996   yil   11 
apreldagi   143-sonli   «O’zbekiston   Respublikasi   Favqulodda   vaziyatlar 
vazirligining   faoliyatini   tashkil   etish   masalalari   to’g’risida»gi   qarorida 
O’zbekiston   Respublikasi   Favqulodda   vaziyatlar   vazirligi   to’g’risidagi 
Nizom va uning tuzilmasi to’g’risida so’z yuritilgan.
    O’zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi fuqaro 
muhofazasi, avariyalar, halokatlar va tabiiy ofatlar tufayli vujudga kelgan 
favqulodda   vaziyatlarning   oldini   olish   va   ularning   oqibatlarini   bartaraf 
etish sohasidagi ishlarga rahbarlikni hamda ularni muvofiqlashtirib borish 
ishlarini amalga oshiruvchi davlat boshqaruvi organi hisoblanadi.
O’zbekiston  Respublikasi   Favqulodda   vaziyatlar   vazirligida 
tarkibida   Vazir   (hay’at   raisi),   lavozimi   bo’yicha   vazir   o’rinbosarlari, 
Vazirlikning   hamda   unga   qarashli   korxonalar,   muassasalar   va 
tashkilotlarning,   shuningdek   boshqa   vazirliklar   va   idoralarning   rahbar 
xodimlari bo’lgan 9 kishidan iborat hay’at tuzilgan.
O’zbekiston  Respublikasi   Favqulodda   vaziyatlar   vazirligi 
vakolatiga   kiritlgan   muhim   muammolarga   oid   tavsiyanomalarni   ko’rib 
chiqish   va   tayyorlash   uchun   O’zbekiston   Respublikasi   Favqulodda 
vaziyatlar vazirligi huzurida ilmiy-texnika kengashi tashkil etilgan.
Favqulodda vaziyatlar vazirligiga quyidagi huquqlar berilgan:
28

---

- vazirliklar, idoralar, uyushmalar, Qoraqalopog’iston Respublikasi 
Vazirlar   Kengashi,   viloyatlar,   shaharlar   va   tumanlar   hokimliklari, 
mulkchilik   shakllaridan   qat’iy   nazar,   korxonalar,   muassasalar   va 
tashkilotlar, mansabbdor shaxslar va fuqarolar bajarishi majburiy bo’lgan 
fuqaro   muhofazasi,   favqulodda   vaziyatlar,   avariyalar   va   halokatlarning 
oldini olish va ularning oqibatlarini bartaraf etish bo’yicha ishlarni tashkil 
qilish   va   muvofiqlashtirib   borish   uchun   zarur   bo’lgan   qarorlarni 
belgilangan   tartibda,   o’z   vakolati   doirasida   qabul   qilish   va   ularning 
bajarilishini nazorat qilish;
- vazirliklar, idoralar, uyushmalar, Qoraqalopog’iston Respublikasi 
Vazirlar Kengashi va hokimliklardan, mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar, 
korxonalar,   muassasalar   va   tashkilotlardan   Vazirlikka   yuklangan 
vazifalarni   bajarish   uchun   zarur   bo’lgan   axborot   va   ma’lumotlarni 
belgilangan tartibda talab qilish va olish;
-   vazirliklar,   idoralar,   korxonalar,   tashkilotlar   va   obyektlarni   o’z 
vakolatiga taaluqli masalalar bo’yicha tekshirishlarni belgilangan tartibda 
o’tkazish;
-   mamlkatimiz   va   chet   el   mutaxassilarini   hududlarni,   xavf-xatar 
mavjud bo’lgan obyektlar va ishlab chiqarishlarni davlat ekspertizasidan 
o’tkazishga jalb etish;
-   avariya-qutqaruv   texnikasini   yaratish,   avariya   va   halokatlardan 
zarar   ko’rgan   aholini   va   hudadlarni   sog’lomlashtirish   va   tiklashga   doir 
ishlarni   amalga   oshirish   yuzasidan   ish   bajaruvchilar   (firmalar),   shu 
jumladan   xorijlik   ish   bajaruvchilar   (firmalar)  bilan   belgilangan   tartibda 
kontrakt (shartnoma)lar tuzish;
29

---

- Qoraoqalopog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, hokimliklar 
bilan   kelishilgan   holda   boshqa   sohalardagi   favqulodda   vaziyatlarni 
bartaraf   etish   ishlarini   amalga   oshirish   uchun   doimiy   tayyorgarlikning 
zarur hududiy kuchlari va vositalarini jalb etish to’g’risida qarorlar qabul 
qilish.
Favqulodda  vaziyatlar   vazirligi   tizimini  mablag’   bilan   ta’minlash 
xarajatlarini O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti mablag’lari hisobiga 
amalga oshiriladi.
Ushbu  qaror   bilan   fuqaro   mudofaasi   va   favqulodda   vaziyatlar 
bo’yicha   rahbar   xodimlar   tayyorlash   respublika   markazi   O’zbekiston 
Respublikasi Fuqaro muhofazasi institutiga aylantirildi.
O’zbekiston  Respublikasi   Vazirlar   Mahakamasining   1997   yil   23 
dekabrdagi  558-sonli  «O’zbekiston  Republikasi  favqulodda  vaziyatlarda 
ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimi (FVDT) to’g’risida»gi 
qarori.
FVDT  boshqaruv   organlari,   Respublika   va   mahalliy   hokimiyat 
organlarini, aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlarda himoya qilish 
masalalarini hal etish vakolatiga kiradigan korxonalar va muassasalarning 
kuch va vositalarini birlashtiradi hamda favqulodda vaziyatlarning oldini 
olish   va   bartaraf   etish   sohasidagi   tadbirlarni   tashkil   etish   va   amalga 
oshirish,   ular   yuzaga   kelganda   aholi   xavfsizligini   atrof-tabiiy   muhitni 
muhofaza   qilish   hamda   tinchlik   va   harbiy   davrda   davlat   iqtisodiyotiga 
zararni kamaytirishni ta’minlashga mo’ljallangan.
Qarorda  FVDTning vazifalari, tarkibi tuzilmasi, FVDT rahbar va 
kundalik  boshqaruv  organlari, kuch  va  vositalari, moliyaviy va moddiy 
30

---

resurslar   zaxiralari,   xabar   berish,   aloqa,   boshqaruv   tizimlari,   faoliyat 
rejimlari   keng,   aniq   va   ravshan   yoritib   berilgan.   FVDT   boshqaruv 
organlarining   Respublika,   mahalliy   va   obyektlar   darajasidagi   vazifalari 
belgilangan.   Qarorga   FVDT   funksional   quyi   tizimini   tashkil   etuvchi 
vazirlik   va   idoralar   ro’yxati   ilova   qilingan   bo’lib,   ulardan   har   birining 
favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasidagi vazifalari keltirilgan.
O’zbekiston  Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   1998   yil   27 
oktyabrdagi 455-sonli «Texnogen, tabiiy va ekologik tusdagi favqulodda 
vaziyatlarning tavsifi to’g’risida»gi qarori.
Qarorda O’zbekiston Respublikasi hududida sodir bo’lishi mumkin 
bo’lgan barcha favqulodda vaziyatlar kelib chiqish xarakteri va ko’lamiga 
ko’ra tasniflab berilgan.
Favqulodda vaziyatlar xaraketriga ko’ra uch turga – tabiiy, texnogen 
va   ekologik   favqulodda   vaziyatlar,   ko’lamiga   ko’ra   to’rtga   –   lokal, 
mahalliy,     Respublika   va   transchegaraviy   favqulodda   vaziyatlarga 
bo’linadi.
Umuman,   keltirilgan   qarorlar   va   bundan   tashqari   me’yoriy 
hujjatlarga asoslangan holda, quyida O’zbekiston FV qarorlari strukturasi 
sxemasi   (rasm   1.3),   FV   kuchlarining   harbiy   holatdagi   kuchlarini 
strukturasi   (rasm   1.4)   va   hududiy   obyektlar   bo’yicha   FV   kuchlari 
strukturasi (rasm 1.5) keltirilgan.
Favqulodda  vaziyatlardan   muhofaza   qilish   tizimida   kadrlar 
tayyorgarligi masalasi muhim o’rin tutadi.
Aholi  va   rahbarlar   tarkibini   favqulodda   vaziyatlardan   muhofaza 
qilishga   tayyorlash   masalalari   «O’zbekiston   Ruspublikasi   aholisini 
31

---

favqulodda   vaziyatlardan   muhofaza   qilishga,   tayyorlash   tartibi 
to’g’risida»gi 427-sonli qarorida bayon qilib berilgan. O’qitish ma’yorlari 
Bosh vazirning yillik tashkiliy ko’rsatmalarida aniqlab beriladi.
Qarorda  begilanishicha,   O’zbekiston   Respublikasi   fuqarolarini 
favqulodda   vaziyatlardan   muhofaza   qilishga   tayyorlash   mulkchilik 
shakllaridan   qat’iy   nazar   korxonalarda,   muassasalardava   tashkilotlarda, 
shuningdek yashash joyida ularning yoshlari va ijtimoiy guruhlari bo’yicha 
o’tkazilishi   lozim.   Favqulodda   vaziyatlarda   harakat   qilish   bo’yicha 
tayyorgarlikdan   o’tgan   fuqarolarimiz   muhofazalanishining   qoidalari   va 
asosiy usullarini  birinchi  tibbiiy  yordam ko’rsatish  usullarini,  jamoa va 
yakka   tartibdagi   himoya   vositalaridan   foydalanish   qoidalarini   bilishlari 
zarur.
Rahbar  xodimlar   esa   favqulodda   vaziyatlardan   aholini   muhofaza 
qilish bo’yicha harakat qilishga tayyorgarlikdan va qayta tayyorgarlikdan 
o’tishlari lozim.
Aholini  favqulodda   vaziyatlardan   muhofaza   qilishga   tayyorlash 
sohasida   Favqulodda   vaziyatlar   vazirligi   bir   nechta   vazirliklar   –   Xalq 
ta’limi vazirligi, Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi, Sog’liqni saqlash 
vazirligi   bilan   birgalikda   faoliyat   ko’rsatishi   lozim.   Favqulodda 
vaziyatlardan   muhofaza   qilish   sohasidagi   bilimlar   aholi   o’rtasida   keng 
tashviqot   qilinishi   lozim.   O’quv   dasturlari   ishlab   chiqilishi,   o’quv 
qo’llanamalari, darsliklar tayyorlanishi talab etiladi.
Tayyorgarlik ishlarini olib borishni samarali tashkil etish maqsadida 
har bir o’quv yiliga Bosh vazirning tashkiliy ko’rsatmalari qabul qilinadi. 
Jumladan,   «Aholini   favqulodda   vaziyatlardan   muhofaza   qilish   sohasida 
32

---

tayyorlash   yuzasidan   2001-2002   o’quv   yiliga   mo’ljallangan   tashkiliy 
ko’rsatmalar»da   shunday   belgilangan:   aholini,   rahbarlar   tarkibini, 
harbiylashmagan   tuzilmalarni  O’zbekiston   Respublikasi   hududida   tabiiy 
texnogen   tusdagi   favqulodda   vaziyatlarning   oldini   olish,   hamda   ularni 
tugatish  ishlariga  tayyorlash saviyasini oshirish,  shuningdek  favqulodda 
vaziyatlarni profilaktika qilish, oldini olish va tugatishga rahbarlik qilish 
usullarini   takomillashtirish,   hamda   o’tkazish,   tayyorlashning   asosiy 
maqsadi hisoblanadi.
Shuning  bilan   birga   ishchi   va   xizmatchilarning   bilim  darajasi   va 
amaliy tayyorgarligi zamon talablariga javob berishi lozim.
Asosiy vazifalar quyidagilar hisoblanadi:
- aholiga favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish hatti-harakatlari 
qoidalarini va asosiy usullarini, jabrlanganlarga birinchi yordam ko’rsatish 
yo’llarini,   jamoa   va   shaxsiy   muhofaza   vositalaridan   foydalanish 
qoidalarini o’rgatish;
-   boshqaruvning   barcha   darajalaridagi   rahbarlarni   favqulodda 
vaziyatlardan   aholini   muhofaza   qilish   harakatlariga   tayyorlash  va   qayta 
tayyorlash;
-  korxona,   tashkilot   va   muassasalarning   rahbarlarida   va   boshqa 
mutaxassislarida   qutqaruv   va   boshqa   shoshilinch   ishlarini   o’tkazish 
kuchlari va vositalarini tayyorlash va boshqarish ko’nikmalari hosil qilish;
-   favqulodda   vaziyatlardagi   o’z   funksional   vazifalarini   amalda 
o’zlashtirib olishlari.
33

---

Rasm 1.3. O’zbekiston Favqulodda vazitlar qarorlari strukturasi.
Respublika bo’yicha
Regionlar 
bo’yicha
Territoriya-
da 
Mahalliy 
Obyektda 
Territorial podsistema
1.
Boshqaruv 
organlari
Koordinasiya 
Tarmoqlararo 
komissiya
Region 
markaz
FVK
FVK
FVK
Doimiy 
boshqaruv
FVV
Region 
markaz
Bosh 
boshqarma 
Boshqaruv 
bo’limi
Bo’limlar, 
sektorlar, 
mutaxassislar
Kunlik 
boshqaruv
Krizisli FV markaz 
boshqaruvi
FV markaziy 
boshqaruv
Tezkor-navbatchi xizmati
Navbatchi 
dispetcherli 
xizmat
2. Kuch va vositalar
Kuzatish va 
nazorat
“O’zbekgidromet”,   hokimiyatlar   bo’limi,   xavfli   obyetklar,   Davlatsanepidnazorat, 
laboratoriya kuzatuvi tarmoqlari.
FV bartaraf 
etish
FVV axtaruv-qutqaruv bo’limi, yong’inga qarshi bo’limi, Fuqaro mudofaasi kuchlari, 
IIV bo’limlari.
Shtatli va shtatadan tashqari avariya-qutqaruv turli kuchlar.
3.
Axborot 
boshqaruv 
sistemasi
Axborot markazi
Axborot 
boshqaruv 
markazi
Axborot 
boshqaruv 
markazi
Abonent 
punkti
Axborot 
markazi
4.
Moliya va 
material 
rezervlari
Baza, omborxona, materiallarni saqlash joylari.
Funksional 
quyisistema
Boshqaruv organlari, GOChS joylari va kuchlari, axborot boshqaruv sistemalari.
O’zbekiston Respublikasi hukumati

---

Mazmuni 
Darajasi 
Respublika bo’yicha
Regionlar 
bo’yicha
Territoriyada 
Mahalliy 
Obyektda 
Territorial podsistema
1.
Boshqaruv orgnalari
Maslahatli  
Tarmoqlararo komissiya
Region markaz
FVK
FVK
FVK
Doimiy 
boshqaruv
FVV
Harbiy   (harbiy 
holat)
- Harbiy kuchaytirilgan boshqaruv organi.
- Fuqaro muhofazasi xizmati.
Kunlik 
boshqaruv
-   Krizisli   FV   markaz 
boshqaruvi.
-   Zahiradagi   boshqaruv 
punkti (ZBP)
-   Krizisli   FV 
markaz 
boshqaruvi.
- ZBP
- Tezkor-navbatchi xizmati
- Navbatchi dispetcherlik xizmati
 
2.
Kuch va vositalar
Kuzatish va 
nazorat
 Tinch vaqtda qo’llash bo’limi.
FV qurol 
qo’llannish 
oqibatini 
bartaraf etish
 - Tinch vaqtda qo’llanuvchi kuchlar va vositalar.
- FM qismlarini ko’paytirish
- Fuqarolar tashkiloti
3.
Axborot boshqaruv 
sistemasi
Axborot markazi
Axborot 
boshqaruv 
markazi
Axborot 
boshqaruv 
markazi
Abonent 
punkti
Axborot markazi
4.
Moliya va material 
rezervlari
Baza, omborxona, materiallarni saqlash joylari.
Funksional quyisistema
Boshqaruv organlari, GOChS joylari va kuchlari, axborot boshqaruv sistemalari.
Rasm 1.4. Harbiy holatdagi favqulodda vaziyatlar kuchlari strukturasi.
Hukumat vazirligi
B o sh    q o’ m o n d o n 
35

---

Mazmuni 
Darajasi 
 Obyekt 
 Obyekt bo’limlar strukturasi
1. Boshqaruv 
orgnalari
Maslahatli  
 FVK
FVK 
Doimiy boshqaruv
FMFV ishlari bo’yicha bo’lim
FV sektorlari
Kunlik boshqaruv
Navbatchi dispetcherlik xizmati 
2. Kuch va vositalar
Kuzatish va nazorat
 
FV qurol qo’llannish 
oqibatini bartaraf etish
 
3. Axborot boshqaruv sistemasi
Axborot boshqaruv markazi
 
4. Moliya va material rezervlari
Baza, omborxona, materiallarni saqlash joylari.
Rasm 1.5. Hududiy obyektlar favqulodda vaziyatlar kuchlari strukturasi.
Bo’lim boshlig’i (FV 
mutaxassisi)
Strukturaviy bo’limlar rahbarlari
Evakuasiya bo’yicha o’rinbosarlar
Obyekt rahbari
FVK raisi
Xizmat boshlig’i
36

---

Bu  vazifalarni   amalga   oshirish   uchun   umumiy   o’rta   ta’lim 
muassasalari, kasb-hunar kollejalari, akademik liseylar, oliy o’quv yurtlari, 
korxona,   tashkilot   va   muassasalarda,   shuningdek   aholi   manzilgohlarida 
alohida   dastur   asosida   tayyorgarlik   ishlari   olib   borilishi   zarurligi 
ta’kidlanib, o’rganilishi lozim bo’lgan mavzularning taxminiy ro’yxatlari 
keltirib o’tilgan.