Samarqand iqtisodiyot va servis instituti bektemirov a., Omonov a. A., Xaydarov z. Sh., Niyozov z. D. Tijorat banklari aktiv va passivlarini

 
11.1.1-rasm. Bazel andozalariga koʻra asosiy kapital elementlari 
 
Bunda asosiy kapital jami sarmoyani kamida 50% ni tashkil etishi kerak. 
Bazel qoʻmitasi bozor iqtisodiyoti sharoitida koʻzda tutilmagan risklarni 
qoplash maqsadida 1997-yildan III darajali kapitalni amaliyotga joriy qilish haqida 
qaror qabul qildi. Unga koʻra, uchinchi darajali kapital qisqa muddatli (ikki 
yildan ortiq boʻlmasligi lozim) subordinar qarzlardan iborat boʻlib, birinchi darajali 
kapitalni 50 foizdan oshib ketmasligi lozim. Amaliyotda Respublikamizda fond
bozori toʻligʻicha oʻz quvvatida ishlamayotganligi sababli hozirda 3-darajali 
kapitalni ajratish uncha katta ahamiyat kasb etmaydi. 
Bazel andozalariga ko
ʻra
 asosiy kapital elementlari 
Ustav kapitalining 
toʻlangan qismi (oddiy 
aksiyalar qiymati) 
Emission daromad 
Sof foyda hiso1bidan 
shakillantirilgan zaxira 
summalari
Muddatsiz nokumulyativ 
imtiyozli aksiyalar 
O
ʻ
tgan yillarning taqsimlanmagan foydasi 

---

127 
Hozirgi vaqtda dunyoning 100 dan ortiq mamlakatida tijorat banklari 
kapitalini tarkibini shakllantirishda va uni yetarlilik darajasini belgilashda
xalqaro Bazel qoʻmitasi tomonidan ishlab chiqilgan andozalardan asos sifatida 
foydalanilmoqda. 
Bazel andozalariga koʻra asosiy kapital elementlari quyidagi rasmda 
keltirilgan. 
Xorijiy bank amaliyotida Oʻzbekiston bank amaliyotidan farqli ravishda 
banklarda audit tekshiruvi oʻtkazilib, audit xulosasi tasdiqlangunga qadar
joriy yilni foydasi asosiy kapital tarkibiga kiritiladi. Audit xulosasidan keyin
esa faqat taqsimlanmagan foyda kiritiladi. 
Xalqaro Bazel andozalari boʻyicha banklarni qoʻshimcha kapitali tarkibi 
asosiy elementlari quyidagi chizmada berilgan. 
Oʻzbekiston tijorat banklari kapitalining tarkibi va uning yetarliligiga 
qoʻyilgan talablar Markaziy bankning 1998- yil 2-noyabrda tasdiqlangan 420–
sonli «Tijorat banklari kapitalining yetarliligiga qoʻyiladigan talablar 
toʻgʻrisida»gi Nizomi asosida tartibga solinadi. Unga koʻra, tijorat banki I darajali 
kapitali tarkibi quyidagilardan iborat: 
a) toʻliq toʻlangan va muomalaga chiqarilgan oddiy aksiyalar,
b) nokumulyativ muddatsiz imtiyozli aksiyalar. Bu aksiyalar:
- muayyan sotib olish sanasi va shartlariga ega emas;
- egasining xohishiga koʻra sotib olinishi mumkin emas;
- bank aksiyadorlari umumiy yigʻilishi qaroriga muvofiq ularga doir dividendlar 
toʻlanmasligi mumkin;
- ular boʻyicha oʻtgan davrdagi olinmagan (nokumulyativ) dividendlar 
toʻlanmaydi; 

---

128