Samarqand davlat

2. Xromatik aberratsiya

 

 

Xromatik  aberratsiyaning  manbai  yorug‘likning  sinish  koeffit-

siyenti 

n

λ

  to'lqin  uzunligi 

λ

  ga  bog‘liqligidir.  Shu  sababga  ko‘ra,  turli 

uzunlikdagi  to’lqinlar  obyektivdan  turli  masofalarda  to‘planadilar; 

to’lqinning  har  bir  uzunligi  o‘zining  fokusi 

F

λ

  ga  ega.  Yorug’likning 

akslanishi  to’lqin  uzunligiga  bog’liq  bo’lmaydi,  shuning  uchun 

ko‘zguli  sistemalarda  xromatik  aberratsiya  kuzatilmaydi,  bu  esa 

ulaming refraktorlar oldida afzalligidir.

 

 

Har  doim  to’lqin  uzunligi 

λ

  oshganda 

n

λ

  kamayadi.  Shuning 

uchun  bir  linzali  obyektivda  binafsha  ranglar  obyektivga  yaqinroq 

joyda,  qizili  esa,  uzoqroqda  to‘planadi.  Teleskopni  yorqin  yulduzga 

qaratilgan  holda  okulyami  optik  o‘q  bo‘ylab  siljitamiz,  obyektivdan 

uzoqlashgan  sari  ketma-ket  avval  tashqi  qismlari  qizil  rangli  rangdor 

gardishga ega binafsha nuqtani, undan keyin havorang, yashil, sariq va 

nihoyat, katta binafsha rangdor gardishga ega qizil nuqtani kuzatamiz. 

Bunday  boTishining  sababi  shundaki,  biz  ketma-ket  mos  ravishda 

binafsha,  yashil,  qizil  nurlar  to‘p!anadigan 

V,  G,  R

  nuqtalarga 

fokuslagan  boTdik.  Bu  so‘ngi  nuqtada  binafsha  nurlax  halqasining 

radiusi  (

F

R

-F

V

)tgw  ≈ 

 

 

(F

R

-F

V

)A

  bo’ladi.  Tekislik  Σ  ning

 

qayeridadir 

eng  kichik  radiusga  ega  halqa  joylashadi,  okulyami  ana  shunga 

fokuslash kerak bo’ladi. Bu halqa difraksion halqadan juda katta bo’lib 

ketmasligi  uchun  oddiy  krondan  tayyorlangan  obyektivning  fokus 

masofasi 

 

F[sm]≈18,6D

2

 [D sm da] 

 

ga  teng  yoki  biroz  kattaroq  bo’lishi  lozim. 

D=10  sm

  uchun  fokus 

masofasi 18,6 

m

 ga teng, 

D

=20 

sm

 uchun 

F=

74,3 

m

 ga teng, yorqinlik 

kuchi  A=l:372  ga  teng  bo’lishi  kerak.  Bunday  uzun  teleskoplarni 

amalda ishlatish imkoni yo‘q.

 

 

Bu  nuqsonni  yo'qotish  usuli  shishalaming  ikki  xil  turlaridan 

foydalanib 

obyektivning 

xromatizmini 

tuzatishdan 

(axroma-

tizatsiyadan)  iborat.  Ma’lumki,  to’lqin  uzunligi 

λ

  bo’lgan  yorug’lik 

uchun  oddiy  sferik  linzaning  fokus  masofasi 

F

λ

  linza  moddasining 

sinish  koeffitsiyenti 

n

λ

  hamda  uning  oldi  va  orqa  sferik  sirtlarining 

egrilik radiuslari 

r

1

 va 

r

2

 larga quyidagicha bog’liq bo’ladi:

 

 

---

 

 

  

 =φ

λ

=(n

λ

-1)(

 

  

 -

 

  

 )   

                              (

4

.

1

) 

  

bu yerda, qavariq tomoni tushayotgan nurga qaratilganda r

1

 va