Samarqand davlat universiteti raqamli texnologiyalar fakulteti kompyuter ilmlari va dasturlash texnologiyalari yo

O’zbekiston Respublikasida elektron xokimiyat modelining rivojlanish bosqichlari.
O’zbekiston Respublikasida elektron xokimiyat modelini rivojlanish kontseptsiyasiga asosan modelning asosiy maqsadi davlat organlari boshqaruv faoliyatining samaradorligini oshirish bulib bu sohada AKT keng joriy qilish bilan erishiladi. Maqsadni amalga oshirish uchun kuyidagi masalalarni echish lozim:
1. Korporativ davlat kompyuter turini – INTERNET mujassamlantirish, qaysiki uz ichiga elektron xujjat ayirboshlash jaraenini va barcha davlat boshqaruv jabxalarini uz ichiga olsin (G2G)
2. Davlat xizmat sohalarini kengaytirish va turlarini yunaltirish, qaysiki uz ichiga Internet tarmogini olgan xolda (G2C, G2B) va davlat xizmatlarida teng xukukda foydalanish.
3. Davlat organlari bilan fuqarolar va sub’ektlar orasida mulokot elektron tizimni yaratish va joriy etish.
4. Texnik axborotlar xavfsizligini ta’minlash.
O’zbekiston Respublikasida joriy kilinaetgan elektron xokimiyat modeli jaxon andozalariga mos kelgan xolda bir-biri bilan uzaro boglik va mustakil faol kursatadigan bloklardan: davlat internetiga va tashki infrastukturasiga bulinadi.
I. Davlat interneti. U ichki axborot tizim infrastukturasini qamrab olib, davlat organlari, korxonalararo boglanishni va uzaro kelib chikadigan masalalarni echishda jamoa ishlarini uz ichiga oladi. Davlat internetining asosiy ustivorligi bulib yagona transport muxitini muxofazalanganligidadir.
Shuningdek, Davlat Internet bloki tarkibiga quyidagilar xam kiradi:
1. Portal GOV.UZ, muxofaza qilingan axborotlarga kirishni ta’minlaydi.
2. Tarmoqning xar xil pogonalariga kirish ruxsatnomasini beruvchi markaz yaratish.
3. Davlat berilganlar bazasini yaratuvchi jismoniy va yuridik shaxslar ruyxatini tuzish.
4. Elektron xizmat usullarini yaratuvchilar.
5. Portal GOV.UZ bilan korxona axborot tizimi orasida interfeys yaratish.
Davlat internetining asosi bulib elektron xujjat ayirboshlash, u davlat standartlari orqali boshkarilib, uz ichiga kadrlarni, moliyani boshqarish dasturlarini olishi mumkin. Davlat internetining rivojlanishi elektron xokimiyat modelining kanchalik joriy kilinganligiga boglik bulib, u boskichma-boskich xaetga qo’llanib boriladi.
II. Tashki stuktura. U ommaviy axborot infrastukturani uz ichiga olib, asosan fuqarolar va iktisodiy sub’ektlar bilan davlat organlari urtasidagi uzaro boglanishni tashkil kiladi (G2B).
Elektron xokimiyat modelini ishlash uchun kuyidagilar lozim:
- davlat xizmatlar turini va sonini davlat axborot tizimni mukammallashtirish va kengaytirish orqali kupaytirish;
- jamoa sub’ektlarini davlat elektron xizmatlariga erkin kirish uchun bir kator tadbirlar utkazilib, rakamlar tengsizligin kamaytirish kerak.
Elektron xokimiyat bajarishi mumkin bulgan davlat xizmatlarni kuyidagi kategoriyalarga bulish mumkin:
- shaxsiy tulovlarni: daromad soligi, transport soligi va x.k;
- ijtimoiy ta’minot xizmatlari;
- guvoxnomalarni qayd etish (tugilganligi, oila kurganligi);
- shaxsiy xujjatlarni berish (pasport va xaydovchi xukuki);
- shaxsiy mol-mulkni qayd qilish (uy-joy oldi-sotdi masalalari)
- fuqarolarni manzilini qayd qilish va vaqtinchalik turar joyini va manzilini
uzgartirganligi xakidagi ma’lumot;
- mexnat birjalari orqali ishga joylashish;
- kurilish uchun ruxsatnoma olish;
- soglikni saqlash tizimi xizmatlari;
- oliy ukuv yurtlariga kirishi masalalari.
2. “Davlat-biznes” tizimi uchun (G2B)
- korxonalarni davlat qayd qilish va qayta qayd qilish;
- mas’ul tashkilotlardan loyixa xujjatlariga ruxsat olish va kelishi masalalari
(ekologiya, kurilish, tabiy kazilmalardan foydalanish)
- litsenziya olish va uzaytirish;
- zarur korporativ tulovlarni amalga oshirish (daromad soligi, KKS, er soligi va x.k);
- eksport-import tovarlar uchun yullanmalarni rasmiylashtirish;
- statistik xisobotni tayerlash;
- xizmatlari turi oshgan sari bu kator yana kengayishi mumkin.
Axborot oqimning oydinligini va konfeditsionalligi elektron xokimiyat infrastukturasiga kuyilgan talablardan kelib chikadi. Davlat xizmatlari tomonidan axborot xavfsizlikni buzilmasligi uchun kuyidagi kontseptsiya uz aksini topishi lozim:
- elektron xujjat ayirboshlovda xavfsizlik tizimini rivojlantirish;
- konfeditsial berilganlarni va axborot jaraenlarni ximoyasi buyicha choralar kurish kompleksi ishlab chikish, qaysiki buzginchilardan, tajribasizlik okibatida va tabiyxodisalari tufayli buzilishi mumkin bulgan xollarni oldini olish;
- axborot ximoya vositalarini takomillashtirish;
- xodimlar, menejerlar va texnik xodimlar uchun talablar va koidalar yaratish.
O’zbekistonda elektron xokimiyatni rivojlantirish kuyidagi boskichlarga ega:
I. 2004-2005 yillar ichida umumiy axborot muxit joriy kilinib unga barcha korxona va regionlar kiritilishi lozim.
II. 2006-2007 yillarda ikki eki kuptomonli boglanish mexanizmini shakllantirish, bir vaqtda elektron xujjat ayirboshlash joriy kila borish, korxona axborot resurslarni kengaytirish.
III. 2008-2010 yillarorasida elektron xokimiyat modelini joriy qilish yillari bulishi lozim. SHu Bilan birga olingan natijalar taxlil kilib borish kerak.
Elektron xokimiyat modelini O’zbekistonda joriy kilinishi natijasida kuyidagi
yunalishlarda olga siljishlar ruy berishi mumkin:
- davlat xizmatining boshqaruvda ichki samaradorlikni oshishi;
- davlat strukturasi uchun xarajatlar 20-25% kamayishi;
- davlat karorlar qabul qilish jaraenida fuqarolarning katnashuvi 5-7% oshadi.
SHu bilan birga maxsus gurux tuzib, uning oldiga kuyidagi masalalarni yechish talab qilinadi:
- elektron xokimimyatning xukukiy savollari;
- informatsiya xavfsizligi;
- xujjat ayirboshlash va rakamli muxrlash;
- O’zbekistonda elektron xokimiyat xizmatlar tizimining modelini tadbik jaraenida ishchi guruxlar tuzilishi mumkin va bu jaraenda xalqaro tajribalarga suyanmoklik zarur.
Hulosa kilib shuni aytish mumkinki, O’zbekistonda AKT joriy qilish uchun xuquqiy va uyushtirish shartlarini ishlab chikish kerak. Davlat organlarining boshqaruv tizimida AKT joriy qilish natijasida ochik fuqarolar jamiyatini yaratishga, davlat sektorining xarajatlarini qisqartirishga, davlat organlari bilan fuqorolar eki xujalik sub’ektlari orasida mulokot doirasi kengayadi, xuquqiy normativ bazasi mukammallashadi.
Xozirgi vaqtda O’zbekistonda elektron xujjatni davlat organalariga qo’llashlik yagona elektron xujjat ayirboshlash modelini asosiy printsiplari bu:
1. Integratsiya va standartizatsiya.
2. Oydinlik va kuptabakalik.
3. Xavfsizlik va informatsiya ximoyasi.
Elektron xokimiyat deganimizda ichki va tashki boglanishlar faqat AKT asosida olib boriladi.


Xulosa.
Davlat organlari va boshqaruvida AKTdan foydalanish ochik turdagi fuqarolar jamoasini yaratishga, davlat boshqaruv samaradorligini kutarishga, davlat sektori xarajatlarini qisqartirishga, davlat organlari va boshqaruvi bilan fuqarolar xamda xujalik sub’ektlari orasidagi uzaro munosabatlarni yuksalishiga yordam beradi. Bu konunlarni qabul qilish orqali elektron davlat boshqaruviga utishning xukukiy asoslari yaratilgan bulib, O’zbekiston Respublikasining xalqaro axborot birikmalari bilan integratsiya jarayonlari rivojlanadi.
Davlat sektoriga AKT joriy kilinishi iktisodietni rivojlanishini tezlatadi, ish samaradorligini oshiradi, davlat muassasalarining ishlab chikarish O’zbekiston Respublikasida AKT keng joriy etilishi uchun zaruriy shartlari bulib xukukiy va uyushtirish shartlari xisoblanadi, bu esa uz navbatida jamiyatni demokratik uzgarishlariga olib kelib axolini axborot resurslarni erkin olishiga, uzatishiga va tarkatishga xukuk beradi quvvatini kutaradi. Natijada yangi vertikal ijroiy xokimiyati barpo kilinib korxonalararo yaratilayotgan informatizatsiya jarayonini boshqaruv dasturini bajarilishini nazorat qilish markazi yaratildi.
Boshqarishning elektron usuli deganda avvalambor xamma xujjatlarni elektron kurinishga utkazish va davlat elektron oldi-sotdi jaraenini rivojlantirish demakdir. SHu bilan bilan birgalikda davlat biznes sohasida ish olib boraetgan fuqarolarga zamonaviy AKT qo’llash buyicha urnak bulmogi lozim. Demak, elektron xujjatlarni (EX) davlat boshqaruviga qo’llash ma’muriy isloxotning asosiy vazifalarini xam echib beradi. Xulosa kilib shuni aytish mumkinki, O’zbekistonda AKT joriy qilish uchun xuquqiy va uyushtirish shartlarini ishlab chikish kerak. Davlat organlarining boshqaruv tizimida AKT joriy qilish natijasida ochik fuqarolar jamiyatini yaratishga, davlat sektorining xarajatlarini qisqartirishga, davlat organlari bilan fuqorolar eki xujalik sub’ektlari orasida mulokot doirasi kengayadi, xuquqiy normativ bazasi mukammallashadi. Bu konunlarni qabul qilish orqali elektron davlat boshqaruviga utishning xukukiy asoslari yaratilgan bulib, O’zbekiston Respublikasining xalqaro axborot birikmalari bilan integratsiya jarayonlari rivojlanadi.