Samarqand davlat universiteti psixologiya va ishtimoiy fanlar fakulteti psixologiya kafedrasi

Mutatsiya hillari. Mutatsiyalarning bir necha xillari mavjud. CHunonchi mutatsiya paydo bo‘lishiga qarab spontan va indutsirlangan xillarga ajraladi. Spontan mutatsiyalar tabiatda inson ishtirokisiz tirik mavjudodlarda axyon-axyonda, to‘satdan ro‘y berishi mumkin. Mevasi tukli shaftolidan mevasi tuksiz shaftolining hosil bo‘lishi, normal oyoqli qo‘y zotidan kalta oyoqli xili yoki qora tanli odamlar oilasidan oq tanli bolaning tug‘ilishi kabi hodisalar spontan mutatsiyadan boshqa narsa emas.

Indutsirlangan mutatsiyalar organizmga fizikaviy, kimyoviy, biologik, mexanik faktor ta’sir etishi natijasida paydo bo‘ladi. Radiatsiya ta’sirida yoki spirtli ichimliklarni ko‘p iste’mol qilish, giyohvandlik bilan muntazam shug‘ullangan odamlarda tug‘ilgan, ruhiy, jismoniy kamomadli bolalar ham indutsirlangan mutatsiyalarga misoldir.

Organizmning qaysi qismida paydo bo‘lishiga qarab mutatsiya somatik va generativ xillarga bo‘linadi.

Somatik mutatsiya tananing turli qismlarida ro‘y beradi. Ba’zi odamlarda ikkita ko‘z rangining bir-biridan birmuncha farq qilishi, bir ko‘zning nisbatan katta yoki kichik bo‘lishi, qo‘ldagi barmoqlar sonining ortiqcha yoki kalta bo‘lishi, somatik mutatsiyalarga misoldir.

Generativ mutatsiyalar odatda jinsiy bezlar, gametalarda ro‘y beradi. Agar bunday mutatsiyalar dominant bo‘lsa, keyingi avlod fenotipida ko‘zga tashlanadi. Mabodo generativ mutatsiya retsessiv holatda bo‘lsa, uni kelgusi avlodda ham kuzatish qiyin. Uning fenotipida namoyon bo‘lishi uchun bir xil retsessiv generativ mutatsiyaga uchragan har xil jinsli individlarning gametalari urug‘lanishda qatnashishlari lozim.

Genotipning o‘zgarishiga qarab mutatsiyalar gen, xromosoma, genom o‘zgarishi bilan bog‘liq xillarga ajratiladi.