Samarqand davlat universiteti psixologiya va ishtimoiy fanlar fakulteti psixologiya kafedrasi

O‘ZGARUVCHANLIK VA UNING XILLARI

Genetika faqat irsiyatnigina emas, shu bilan bir qator o‘zgaruvchanlikni ham o‘rganadi. O‘zgaruvchanlik nihoyatda turlicha ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Siz VI bob bilan tanishish mobaynida o‘zgaruvchanlik to‘g‘risida umumiy tushuncha genotipik, fenotipik o‘zgaruvchanlik, ularning xillari to‘g‘risida etarlicha bilim olasiz.

O‘zgaruvchanlik. O‘zgaruvchanlik irsiyatga qarama-qarshi xossadir. U barcha tirik mavjudotlarga xos. Odamlardagi o‘zgaruvchanlik deganda bir ota-onadan tug‘ilgan farzandlarning oldingi avloddan va o‘zaro tafovvut qilishi tushuniladi. O‘zgaruvchanlik organizmning atrof muhitga moslashishida muhim ahamiyat kasb etadi. Odamlar populyasiyasida o‘zgaruvchanlik yuz tuzilishi, soch rangi, shakli, teri rangi, ko‘z shakli, rangi, qosh shakli, bo‘y uzunligi, tana og‘irligi va boshqa belgi-xossalarda ko‘zga tashlanadi. O‘zgaruvchanlik ikki toifaga fenotipik va genotipik o‘zgaruvchanlikka bo‘linadi.

Fenotipik o‘zgaruvchanlik organizmning tashqi, ichki belgi-xossalarining o‘zgarishidan iborat bo‘lib, u nasldan-naslga berilmaydi. Fenotipik o‘zgaruvchanlik muhit sharoitining o‘zgarishi bilan aloqador. CHunonchi yoz kunlari odam tanasining quyosh tushgan qismlarining qorayishi, yoki ko‘p ovqat eydigan odam vaznining ortishi fenotipik o‘zgarishdan boshqa narsa emas. Odatda tashqi muhitning ta’siri natijasida paydo bo‘ladigan fenotipik o‘zgarishlarni modifikatsion o‘zgaruvchanlik deb ataladi. Fenotipik o‘zgaruvchanlikning ikkinchi xili ontogenetik o‘zgaruvchanlikdir. Har bir tirik mavjudot, shu qatori odamning ham umr davomida irsiyatining moddiy asoslari bo‘lmish xromosomalari, genlari deyarli doimiy bo‘ladi. SHunga qaramay uning fenotipik – tashqi qiyofasi taraqqiyotining turli bosqichida turlicha bo‘ladi. Buni biz har bir odamning bog‘chagacha, bog‘cha, boshlang‘ich maktab, o‘rta maktab va undan keyingi hayoti davomida olingan rasmlarini o‘zaro taqqoslaganda yaqqol ko‘rishimiz mumkin.

Odamning har xil yoshda turlicha fenotipga ega bo‘lishi, hujayraning morfogenezi va tabaqalanishi bilan uzviy aloqador. Bunday yoshga bog‘liq o‘zgarishlar ontogenetik o‘zgarishlardir. O‘zgaruvchanlik yana bir xili genotipik o‘zgaruvchanlik haqida mushohada yuritamiz.

GENOTIPIK O‘ZGARUVCHANLIK

Genotipik o‘zgaruvchanlik organizm genotipining o‘zgarishi bilan aloqador. SHu tufayli u avloddan-avlodga beriladi. Genotipik o‘zgaruvchanlik kombinativ va mutatsion o‘zgaruvchanlikka bo‘linadi. Kombinativ o‘zgaruvchanlik ota-ona gametalarining qo‘shilishidan yuzaga keladi. Ota-ona gametalarning qo‘shilishi natijasida xromosomalar va genlar to‘plamining turli xil kombinatsiyalari hosil bo‘ladi. Odamlarda erkak va ayol gametalarining qo‘shilish kombinatsiyalari 2²³ ga tengdir. Krossingover oqibatida xromosomalardagi genlar birikishining yangi xillarining paydo bo‘lishi kombinativ o‘zgaruvchanlikka ta’sir etuvchi omil sanaladi.

Mendel qonunlari, genlarning o‘zaro ta’siri, birikkan holda irsiylanish mavzularidagi ma’lumotlarning aksariyat ko‘pchiligi kombinativ o‘zgaruvchanlikka misoldir. Genotipik o‘zgaruvchanlikning ikkinchi xili mutatsion o‘zgaruvchanlikdir.

Mutatsion o‘zgaruvchanlik. Mutatsion nazariya 1901-1903 yillarda golland olimi G.de-Friz tomonidan yaratilgan. Uning asosiy mazmuni quyidagilardan iborat. Mutatsiya irsiylanadigan, sifat jihatdan farq qiladigan, turli yo‘nalishdagi o‘zgaruvchanlikdir. U to‘satdan, ahyon-ahyonda ro‘y beradigan o‘zgaruvchanlikdir. U organizm uchun u foydali, ziyon, befarq bo‘ladi.