Samarqand davlat universiteti қозон миллий тадқИҚотлар технология университети

11-misol.
Moddaning ba‟zi xossalari temperaturaga bog„liq. 
Bog„liqlik mexanizmini bilmay turib, tajribalar o„tkazildi va quyidagi 
natijalar oldik 
T, K 
280 
300 
320 
340 
360 
1000 
997 
989 
980 
968 
Ushbu ma‟lumotlarga asoslanib, 
bog„liqligini hisoblash 
murakkab emas. O„rganilgan chegaralarda uni quyidagi tenglama bilan 
ifodalash mumkin: 

---

26 
Ushbu tenglama yordamida T = 350; 370; 390 K larda 
qiymatlarini hisoblaylik. Mos holda quyidagi qiymatlar olinadi: 
= 974; 
959; 942. Aslida berilgan temperaturalardagi qiymatlar: 
= 974; 960; 
956. 
Dastlabki ikkita nuqta uchun to„liq qoniqarli kelishuv, uchinchisi 
uchun esa mos kelmaslik olingan. Agar 
atmosfera bosimidagi suv 
zichligi ekanligini oldindan bilgan bo„lsak, ya‟ni biz ob‟ektning tuzilishi 
haqida juda yaxshi tasavvurga ega bo„lsak, buning ajablanarli tomoni 
yo„q edi. 
Albatta, vaziyat juda soddalashtirilgan: bunday aniq holatlarda, 
faqat empirik yondashuvni qo„llash qiyin. Ammo misol unchalik 
ma‟nosiz emas. Ushbu temperaturaga bog„liqlik ekstrapolyatsiyaga juda 
qiyin tushadi. 
Modellashtirish amaliyotida ekstrapolyatsiyaning eng muhim 
holatlaridan biri bu masshtablash, ya‟ni kichik modeldan katta asl 
nusxaga o„tishda jarayon parametrlari qanday o„zgarishini bashorat 
qilishdir. Empirik bog„liqliklar asosida bu muammo, qoidaga ko„ra, 
sistemali yondashuvdan ko„ra yomonroq hal qilinadi. 
Strukturaviy yondashuv asosida olingan ma‟lumotlarning asosiy 
afzalligi ularning yuqori bashorat kuchidir. Har qanday jarayonning 
mexanizmini to„liq bilgan holda, uning hatti-harakatlarini turli 
sharoitlarda yuqori ishonchlilik bilan bashorat qilish mumkin. 
Yondashuvning zaif tomoni - murakkab jarayonlarning mukammal 
nazariyasini yaratishning qiyinligidir. Agar kimyoviy -texnologik 
jarayonning faqat bitta elementi - uning gidrodinamikasini ajratib 
ko„rsatadigan bo„lsak, unda bugungi kunda turbulentlikning hech 
qanday qoniqarli umumiy nazariyasi yo„qligi bilan hisoblashishga 
to„g„ri keladi. Bundan tashqari, zamonaviy kimyo yuz minglab 
moddalarni o„z ichiga oladi va agar biz bu moddalarning barchasini 
olish uchun reaksiya mexanizmlarini jiddiy ravishda ochib berishni o„z 
oldimizga maqsad qilib qo„ygan bo„lsak, yaqin kelajakda bu maqsadga 
erishish qiyin bo„ladi. Shunga o„xshash qiyinchiliklar har qadamda 
uchraydi. Shubhasiz, empirik tenglamalarni hisoblash, jarayon 

---

27 
mexanizmini hal qilish uchun etarli ma‟lumot olishdan ko„ra osonroq. 
Yondashuv umuman u yoki bu qarama-qarshi xususiyatlarga ega 
bo„lgan sohalarni aniqlash mumkin. Chunki birinchidan fanning 
fundamentida empirik modellar yotadi: uning dastlabki ma‟lumotlari, 
empirik modellar mohiyatini ifodalovchi uning aksiomalari. Bundan 
tashqari, "qora quti" usuli ko„pincha tuzilishi hal qilinishi mumkin 
bo„lmagan juda murakkab sistemalarga to„g„ri keladi. Nihoyat, biz 
uchun katta ahamiyatga ega bo„lmagan sistemalarni o„rganishda empirik 
yondashuvni qo„llash va uning tuzilishini o„rganish uchun ko„p kuch 
sarflashning ma‟nosi yo„q. Bunday ob‟ektni empirik bog„liqlik bilan 
ifodalash va uni boshqarish uchun qo„llash yaxshiroq. Bizni qiziqtirgan 
ob‟ektlarni uzoq vaqt davomida strukturali yondashuv asosida tekshirish 
maqsadga muvofiqdir. Shunday qilib, ammiak yoki kauchuk sintezi kabi 
kimyoviy texnologiyaning eng muhim jarayonlari uchun mexanizmni 
iloji boricha batafsil o„rganish, strukturaning barcha qismlarini aks 
ettiruvchi matematik modellarni yaratish zarur. Natijalar harajatlarni 
qoplaydi. Xuddi shu yondashuv nisbatan sodda jarayonlar uchun 
maqbuldir. Shu bilan birga, ba‟zi "mayda" organik sintezlarni, masalan, 
bir qator dori vositalarining sintezini, ushbu holatlardan to„liq tasvirlab 
bo„lmaydi: jarayon shu qadar murakkabki, biz uning kinetikasini ochsak, 
dori ia‟naviy eskiradi va u almashtiriladi. Bu erda jarayonni qora quti 
deb hisoblab, uni boshqarishni tezda o„rganish maqsadga muvofiq. 
Agar jarayon ham muhim, ham murakkab bo„lsa, uni bosqichlarga 
ajratib o„rganish ko„pincha foydalidir: birinchi bosqichda - empirik 
tarzda o„rganiladi, bu esa o„zlashtirishni osonlashtiradi; ikkinchi 
bochqichda esa - ilgari olingan natijalarni yaxshilaydigan mexanizm 
chuqur tahlil qilinadi.