Samarqand davlat universiteti қозон миллий тадқИҚотлар технология университети

1.9-misol.
Solishtirma sirt bilan o„lcham o„rtasidagi bog„liqlik 
tabiatda muhim rol o„ynaydi. Issiq qonli hayvonlar juda kichik bo„lishi 
mumkin emas, aks holda ularning solishtirma sirti shunchalik katta 
bo„ladiki, atrof-muhitga issiqlik yo„qotilishini to„ldirish uchun har 
qanday 
oziq-ovqat 
etarli 
bo„lmaydi. Shuning uchun bunday 
hayvonlarning turli sinflari va to„plari ichida ularning eng kichik 
vakillari (pakana yerqazirlar, pakana ko„rshapalaklar, mitti sichqonlar, 
mitti qushchalar -kalibrlar) yaqin o„lchamlarga ega. Ularning vazni 
taxminan 5 g va issiqlik o„tkazuvchanligini kamaytirish uchun qalin 
tuklar hamda yog„ qavati bilan koplangan. Chumchuq bir kunda yuqori 
kaloriyali shakar sharbati - gul nektarini tana vaznining 1/3 qismiga teng 
miqdorda iste‟mol qiladi.
Agar tana juda katta bo„lsa, uning solishtirma sirt maydoni 
beriladigan energiyaning quvvatini keskin cheklaydi. Quyosh sirtining 
temperaturasi taxminan 6000 K, inson tanasining temperaturasi esa 
taxminan 300 K. Sirt birligidan nurlanish quvvati T
4
ga proporsional, 
ya‟ni yorug„lik yuzasining har bir kvadrat santimetri tanamiz sirtining 
kvadrat santimetridan taxminan 160000 marta ko„proq nurlanish 
chiqaradi. Agar har ikkala isitgichning solishtirma quvvatini, ya‟ni
massa birligiga to„g„ri keladigan kuvvatni hisoblasak, ushbu ko„rsatkich 
bo„yicha odam yulduzdan 5 barobar katta ekan. Bu inson tanasining har 
bir kilogrammi Quyosh moddasining bir kilogrammidan 5 barobar 

---

20 
ko„proq issiqlik chiqaradi degani. Jurnalistlarning "quyosh tubida 
jiringlayotgan termoyadroviy reaksiyalarning dahshatli kuchi" haqidagi 
davolariga tanqidiy munosabatda bo„lish mumkin. 
Masshtablashda 
o„xshashlikning 
buzilishi 
bilan 
bog„liq 
qiyinchiliklar o„tgan asrning o„rtalarida kimyoviy jarayonlarni 
modellashtirishini chuqur inqirozga olib keldi. Undan chiqish yo„li 
topildi. Unda o„xshashlikni ta‟minlash bilan bog„liq qiyinchiliklar olib 
tashlanadigan matematik modellashtirishdir. Bu erda faqat bitta asosiy 
talab bor. U ham bo„lsa modellashtirilayotgan sistemaning matematik 
modeli adekvat bo„lishi kerak. Barcha asosiy miqdoriy qonunlar 
matematik modelda aniq takrorlanishi kerak, qolganlari esa hisoblash 
usullari va kompyuter texnologiyalarining ishidir. Bu yerda birinchi va 
eng asosiysi yaxshi tuzilgan matematik ifodalashdir. 
Matematik 
modellashtirishning 
samaradorligi 
ko„plab 
sistemalarning ajoyib xususiyatlari - ular orasidagi o„xshashlik bilan 
bog„liq. Analogiya tushunchasi yuqorida muhokama qilingan 
o„xshashlikdan ko„ra kengroq tushuncha. Bu turli sistemalar o„rtasidagi 
ma‟lum o„xshashlik bo„lib, sistemalarning fizik tarkibi juda farq qilishi 
mumkin. Amaliyot uchun o„xshash sistemalarning xossasi - ularni 
matematik ifolalanishining umumiyligidir. Turli sistemalar bir xil 
ifodalanishi mumkin va ularni matematik modellashtirish bir hil amalga 
oshiriladi. Har qanday sistemaning universal modeli, istalgan 
sistemaning modeli bo„lishi - bu matematikaning ajoyib xususiyatidir.