Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik-professional qadriyatlari

2. “Deontologiya” va “kasbiy etika” tushunchalarining munosabati
Deontologiya har qanday axloqiy ta’limning ajralmas qismi bo‘lib, kasbiy axloqda kasbiy axloq to‘g‘risidagi ta’lim sifatida muhim o‘rin tutadi. Bu tabiiy, chunki kasbiy etika – bu kasbiy faoliyat kabi faoliyatning o‘ziga xos turi uchun umumiy axloqiy ta’limotning ixtisoslashuvidan boshqa narsa emas. Shu bilan birga, deontologiya kasbiy axloqshunoslikda muhimroq o‘rinni egallaydi, bu kasbiy faoliyat va kundalik faoliyat o‘rtasidagi farqlar bilan bog‘liq.
Falsafiy axloq tizimida mutaxassislarning kasbiy etikasini, ularning kasbiy faoliyati jarayonida ularning xulq-atvori, harakatlari va munosabatlarini o‘ziga xos axloqiy me’yorlar va tamoyillar nuqtayi nazaridan o‘rganadigan kasb axloqi muhim o‘rin tutadi. Bu juda tabiiy, chunki inson faoliyatining har xil turlari orasida mehnat yetakchi o‘rinni egallaydi va faoliyatning eng tipik va ijtimoiy ahamiyatga ega turi hisoblanadi.
Falsafa, etika va ijtimoiy ish aksiologiyasi sohasidagi tadqiqotlar katta ahamiyatga ega. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, 1991-yildan beri sezilarli natijalarga erishildi. Ilmiy bilimlarning turli sohalarining ixtisoslashuvi va integratsiyasi qanday sodir bo‘layotgani singari, ijtimoiy ishning kasbiy va axloqiy o‘qitishning qisman ixtisoslashuvi xilma-xilligi, ko‘p darajali ijtimoiy ishi, unda turli xil faoliyat turlari, yo‘nalishlari va turlarining mavjudligi tufayli yuzaga kelishi mumkin. Faoliyat shakllari va turlariga, ustuvor yo‘nalishlariga qarab, kasbiy va axloqiy tizim o‘zgarishi mumkin.
Deontologiya etika bilimlarning nisbatan yosh sohasidir. Biroq, hozir ham uning axloqiy o‘qitishda markaziy o‘rinni egallab turganini ko‘rish mumkin. Xuddi shu narsani kasbiy va axloqiy o‘qitish bo‘limi sifatida professional deontologiyaga nisbatan ham aytish mumkin. Ammo, afsuski, professional deontologiya umuman deontologiyaga qaraganda kamroq tadqiqot obyekti hisoblanadi. Ayrim elementlarni batafsil o‘rganish asosan tibbiy deontologiya tomonidan qabul qilingan, bu g‘alati darajada ko‘pincha deontologiyaning o‘zi bilan belgilanadi. Shu asosda ba’zan deontologiya boshqa kasbiy faoliyat turlarining kasbiy va axloqiy ta’limotlarida aks ettirilishi mumkin emas degan noto‘g‘ri xulosa qilinadi. Yana bir keng tarqalgan xato shundaki, deontologiya ba’zida professional etikadan ajralib turadi.
Kasbiy faoliyat turlari o‘zlarining ijtimoiy ahamiyatiga ko‘ra, ijtimoiy oqibatlar mohiyatiga ko‘ra tengsizdir, natijada ulardagi deontologik tartibga solish umuman axloqiy tartibga solishda katta yoki ozroq ulush bilan ifodalanishi mumkin. Shuni ta’kidlash kerakki, umuman axloqiy tartibga solish singari, mutaxassisning xulq-atvori, munosabati va harakatlarini deontologik tartibga solish ma’lum xususiyatlarga ega bo‘lgan kasbiy faoliyat turlarida eng zarur³⁵⁹:
• inson va jamiyat taqdiri faoliyat natijalariga bog‘liq ijro natijalarining ijtimoiy ahamiyati katta;
• faoliyatning yakuniy natijasi (masalan, xizmatlar) bo‘yicha ishlab chiqa-ruvchi va iste’molchi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik bevosita sodir bo‘ladi, ya’ni faoliyat “shaxs – shaxs” tizimida amalga oshiriladi;
- mutaxassis sezilarli darajada avtonomiyaga ega va uning faoliyati jarayonini rasmiy usullar yordamida boshqarish imkonsiz yoki o‘ta qiyin.
Bu xususiyatlarga, birinchi navbatda, jamiyat hayotining xavfsiz faoliyati va faoliyatini ta’minlash, shaxsning ijtimoiy va individual farovonligini ta’minlash bilan bog‘liq kasbiy faoliyat turlari kiradi. Bularga ijtimoiy ishlar kiradi.
O‘zining kasbiy va axloqiy tizimini shakllantirgan va kodlangan deyarli har bir kasb mutaxassisning kasbiy burchining mazmunini o‘rganadi va bir vaqtning o‘zida shakllantiradi. Shuning uchun mutaxassislarga ma’lum va tanish bo‘lgan bir qator kasblarda “professional deontologiya” iborasi mavjud. Ammo ko‘pincha, deontologiyaning kasbiy axloqiy o‘qitishdagi o‘rni va roli, vazifa va majburiyatlarni o‘zaro bog‘lash muammolari haqida gap ketmaydi, chunki bu kasb etikasi amaliyotidan ko‘ra nazariya masalasidir. Ushbu muammo ‒ deontologiyaning kasbiy va axloqiy o‘qitishda o‘rni va rolidir, ammo shunga qaramay, kasbiy axloqshunoslikda hal qilinishi kerak, chunki natijaning mazmuni mutaxassisning ruxsat etilgan mustaqillik darajasini, uning faoliyatini nazorat qilish usullarini, mutaxassislar va ularning mijozlarining o‘zaro ishonchini va boshqalarni belgilaydi. Norasmiy imkoniyatlar professional faoliyat va samaradorligiga olib keladi.
Deontologiya har bir kasbiy va axloqiy o‘qitishda asosiy o‘rinni egallaydi, ammo kasbiy faoliyat turi, mazmuni va uning ijtimoiy ahamiyatiga qarab, vazifaning “ulushi” har xil bo‘lishi mumkin. Shubhasiz, kasbiy faoliyat natijalarining ijtimoiy ahamiyati qanchalik katta bo‘lsa va kasbiy faoliyatning taqdiri, jamiyat farovonligi va aniq shaxslar va ularning guruhlari ta’siri qanchalik katta bo‘lsa, mutaxassisning xulq-atvori, munosabatlari va faoliyatining katta qismi umumiy axloqiy emas, balki deontologik yordam yordamida tartibga solinishi mumkin va bo‘lishi kerak. tamoyillar. Shaxsiy kasbiy majburiyat hajmiga mutaxassisning o‘z kasbiga bo‘lgan munosabati ta’sir qiladi: agar kasb odatda yoqsa, unda kasbiy funksiyalarning muhim qismini mutaxassis shu asosda zavq bilan bajaradi va o‘z-o‘zini majburlash faqat funksiyalarning kichik qismiga nisbatan qo‘llaniladi.
Shu bilan birga, yuqorida aytib o‘tilganlar, ushbu faoliyatning bir qismi yoki deontologiya asosida tartibga solinadigan faoliyat har doim mutaxassis shaxsining manfaatlari va moyilligiga zid kelishini anglatmaydi. Ular bir-biriga to‘g‘ri kelishi mumkin va to‘g‘ri xulq-atvor nafaqat uning natijalari, balki jarayonning o‘zi ham odamga zavq bag‘ishlaydi.
Ko‘plab tadqiqotlar natijalarini tahlil qilish F.Fukuyamaga xulosa qilishga imkon berdi, chunki oxir-oqibat kuchli davlatlarni qulatgan asosiy zaiflik qonuniylashtira olmaslik, ya’ni g‘oyalar darajasidagi inqiroz³⁶⁰. Shu sababli, ma’naviy-axloqiy qadriyatlarning ajralmas tizimini yaratish va eng muhimi, ularni amalga oshirish Rossiyani davlat sifatida tiklashning asosiy shartlaridan biri ekanligi shubhasizdir. Ijtimoiy siyosatni amalga oshirishning asosiy predmeti sifatida ijtimoiy ish ijobiy rol o‘ynashi mumkin, agar diqqat ijtimoiy muammolarni hal qilishga qaratilsa: insonning shaxs sifatida borligi, uning ijtimoiy roli va aloqalari, ijtimoiy faoliyati, shuningdek, uning yashash muhiti sifati.
Biroq, bu shaxsiy erkinlikni qadrsizlantirish kerak degani emas: faqat shaxsning qadr-qimmati va huquqlarini hurmat qilish, uning erkinligi va unga nisbatan ijtimoiy adolatni ta’minlash bilan hamjihatlik va kollektivizm tamoyillarini amalga oshirish mumkin, erkinlik va xavfsizlikni ta’minlash, begonalashishni, birlikni engib o‘tish mumkin fuqarolarning birdamligi yangi jamiyat, davlat qurish va shaxsiy rivojlanish uchun yagona ishonchli va ishonchli asos sifatida. Ushbu qadriyatlarning dialektik birligi ularni asosiy mafkura va davlat mafkurasining asosi sifatida qabul qilishni taqozo etadi.
Ijtimoiy ish professional faoliyat turi sifatida ham deontologik tartibga solishdan xoli emas. Boshqa kasbiy guruhlarning vakillari singari, ijtimoiy ish sohasidagi mutaxassis ham bir qator professional funksiyalarni bajarishga individual intilishni sezishi mumkin, u salbiy jismoniy va psixo-emotsional holatga ega bo‘lishi mumkin. Biroq, bu uning ishining umumiy natijalariga ta’sir qilmasligi kerak. Mutaxassis qaysi davlatda bo‘lishidan qat’iy nazar, uning mijozi uning holatiga mos keladigan barcha yordamni olishi kerak. Shu sababli, mutaxassis ba’zan o‘zini professional funksiyalarini to‘liq yoki bir qismini bajarishga majbur qilishi kerak.
Binobarin, ijtimoiy ish deontologiyasi ijtimoiy ish sohasidagi mutaxassisning burch va to‘g‘ri xulq-atvori to‘g‘risidagi ta’limot sifatida kasbiy va axloqiy o‘qitish markazi, uning “deontologik yadrosi”dir. Deontologiya axloq falsafiy nazariyasi-ning bir qismi sifatida, kasbiy ijtimoiy ishning professional deontologiyasi va umumiy, maxsus va o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ushbu munosabatlar ijtimoiy deontologiyaning asosiy deontologik tamoyillari, funksiyalari professional deontologiya va umumiy deontologiya tamoyillari va funksiyalarining ixtisoslashgan shakli ekanligi bilan bog‘liq.
Afsuski, deontologiya tibbiyot fanlaridan biri (“Tibbiy etika va deontologiya”) degan fikr turli kasb egalari orasida juda keng tarqalgan. Ushbu o‘quv va ilmiy intizom nomi bilan deontologiya axloqshunoslikdan ajralib turadigan narsa sifatida taqdim etilishi allaqachon noto‘g‘ri. Deontologiya vazifa doktrinasi sifatida faqat tibbiy amaliyot va tadqiqot faoliyati bilan bog‘liq holda ishlab chiqilgan deb o‘ylash ham noto‘g‘ri bo‘ladi. Va, albatta, faqat tibbiyotda mavjud bo‘lishi haqiqat emas. Shuning uchun deontologiya vazifa doktrinasi sifatida har qanday kasbiy va axloqiy o‘qitish doirasida, shu jumladan, ijtimoiy ishni professional va axloqiy o‘qitish doirasida ishlab chiqilishi mumkin va rivojlanishi kerak.
Ijtimoiy ishning deontologiyasi ijtimoiy ishdagi burch va javobgarlikning mazmuni va mohiyatini, mutaxassisning vazifasi va javobgarligining asosiy mazmunini, mutaxassislarning samaradorligiga vazifa va javobgarlikning ta’sirini, deontologik nizolarning mohiyati va mazmunini, ijtimoiy xizmatlarning deontologik salohiyatining mazmuni va ahamiyatini va ijtimoiy ishning butun tizimini o‘rganadi.